مرکز پژوهش‌های مجلس: زمان استفاده از قراردادهای هوشمند فرا رسیده است
در ایران اکنون فقط چند شرکت خصوصی به‌صورت محدود از قراردادهای هوشمند استفاده می‌کنند.
کشورهای بسیاری قراردادهای سنتی را کنار گذاشته‌اند و به سمت قراردادهای هوشمند رفته‌اند. این قراردادها، نوعی نوعی قرارداد الکترونیکی در بستر بلاکچین است. از نگاه بازوی پژوهشی مجلس، برای ایران اکنون فرصت خوبی برای استفاده از قراردادهای هوشمند است؛ در حال حاضر فقط چند شرکت خصوصی به‌صورت محدود این فناوری را به کار گرفته‌اند و بخش دولتی و عمومی به قراردادهای هوشمندی توجهی نشان نداده‌اند.
قرارداد هوشمند تحت نظارت هوش مصنوعی و مراجع صلاحیت‌دار قانونی منعقد میشود. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی کارشناسی ظرفیت‌های این فناوری و ملاحظات قانونی آن را بررسی کرده و در تعریف قرارداد هوشمند می‌گوید: «قراردادهای هوشمند، کدهای اجرایی هستند که در زنجیره بلوکی اجرا می‌شوند تا توافق‌های میان طرف‌های غیرقابل اعتماد را بدون دخالت شخص ثالث قابل اعتماد، تسهیل و اجرا کنند.»
طبق این تعریف قراردادهای هوشمند، برنامه‌های رایانه‌ای هستند که به‌طور خودکار شرایط توافق بین طرفین را پس از برآورده‌شدن شرایط معینی اجرا می‌کنند.
امکانات قراردادهای هوشمند می‌تواند فرایندهای دولتی را ساده و کارآمدتر کند
در واقع قراردادهای هوشمند جایگزینی برای قراردادهای سنتی محسوب می‌شوند و نیاز به پردازش دستی را از بین برده و هزینه‌های اداری را کاهش می‌دهد. علاوه بر این مخاطرات معاملات را کاهش می‌دهند، امکان تراکنش بین طرف‌های غیرقابل اعتماد را بدون نیاز به واسطه فراهم و اجرای تعهدات قراردادی را خودکار می‌کنند؛ از نگاه این گزارش همه‌ی این امکانات می‌تواند فرایندهای دولتی را ساده و کارآمدتر کند.
تغییراتی که با سرعت در حوزه دیجیتال و کسب‌وکارها رقم می‌خورد، تصویر روشنی از انقلاب صنعتی چهارم است. افزایش سرعت یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های تحولات این انقلاب است و قراردادهای هوشمند در این بستر متولد شده‌اند تا سرعت و دقت در مبادلات و معاملات اقتصادی کسب‌وکارها بیشتر شود.
مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید قراردادهای هوشمند در بسیاری از کشورهای جهان در حال توسعه است اما در ایران هنوز در ابتدای راهیم چون این فناوری «فقط به‌صورت محدود توسط چند شرکت خصوصی پیگیری میشود» و از طرف دیگر «بخش دولتی و بخش عمومی غیردولتی کشورمان هنوز به استفاده از این فناوری گرایش پیدا نکرده‌اند.» این وضع در حالی است که پیشرفت‌های اخیر فناوری قراردادهای هوشمند در جهان و رشد توان بخش خصوصی و متخصصان کشور، فرصت خوبی را برای بهره‌برداری از مزایای این فناوری در کشور مهیا کرده است.
گزارش کارشناسی «بررسی ظرفیت‌های فناوری قرارداد هوشمند و برخی ملاحظات قانونی آن» با اشاره به مزیت‌های قرارداد هوشمند، از کشورهایی نام می‌برد که در استفاده از این فناوری در حوزه‌های گسترده و متنوع پیشرو هستند:
قرارداد هوشمند در ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا، انگلستان، سوئیس، استونی، شیلی، استرالیا، سنگاپور، برزیل، اندونزی، سوئد، دبی، اوکراین، هند، گرجستان و ونزوئلا در حوزه‌هایی مانند بانکداری، بیمه، انرژی، املاک، بهداشت و درمان، مدیریت مالی و نظایر آن مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
امروزه بیش از ده‌ها پلتفرم قرارداد هوشمند در جهان بر روی شبکه‌های بلاکچین مختلف اجرا می‌شوند
اینطور که آمار اخیر وبگاه استاتیستا نشان می‌دهد، تقاضا برای توسعه‌دهندگان بلاکچین هر سال بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ درصد افزایش می‌یابد، چرا که کسب‌وکارهای بیشتری قراردادهای هوشمند را به‌کار می‌گیرند و برنامه‌های مبتنی بر بلاکچین می‌سازند.
امروزه بیش از ده‌ها پلتفرم قرارداد هوشمند در جهان بر روی شبکه‌های بلاکچین مختلف اجرا می‌شوند و از زبان‌های مختلف قراردادهای هوشمند و سازوکارهای اجماع متفاوت استفاده می‌کنند. این قراردادهای هوشمند به بسیاری از مشاغل و برنامه‌ها، از امور مالی و بیمه سنتی گرفته تا سرمایه‌گذاری‌های مختلف، رمزنگاری و مبادلات ارزهای دیجیتال، کمک می‌کنند.
چالش‌های قراردادهای هوشمند
در حالی که این روزها خطرات فیشینگ و سوءاستفاده از افراد با قراردادهای جعلی تحت عنوان قراردادهای هوشمند هشدار داده میشود، می‌توان انتظار داشت که آینده قراردادهای هوشمند در ایران پرمسئله خواهد بود. از طرف دیگر این فناوری فرصتی امن برای کسب‌وکارها و فعالیت‌های تجاری فراهم می‌کند: «این نوع قراردادها می‌توانند امنیت دسترسی به اطلاعات و اشتراک‌گذاری آنها در یک شبکه را تضمین، مخاطرات معاملات و هزینه‌های اداری و خدمات را کاهش، کارایی فرایندهای تجاری را بهبود و درنهایت از نوآوری‌های تجاری پشتیبانی کنند.»
مرکز پژوهش‌ها در این بررسی از چالش‌های قراردادهای هوشمند می‌گوید: قراردادهای هوشمند به‌عنوان یک فناوری نهادی جدید، با بیشتر قوانین و مقررات کشورها ارتباط دارند و باید کاملا مطابق با قوانین و مقررات توسعه یابند. هنگامی که یک قرارداد هوشمند مستقر و اجرا شد، نمی‌توان به‌راحتی آن را اصلاح یا معکوس کرد. این برخلاف قراردادهای سنتی است که می‌توانند با توافق طرفین اصلاح یا خاتمه یابد.
از طرف دیگر تفسیر کد قرارداد هوشمند و تطابق آن با قرارداد مکتوب یکی دیگر از چالش‌های این نوع قراردادهاست. چرا که «محاکم قضایی ممکن است در تفسیر زبان‌های برنامه‌نویسی با مشکل روبه‌رو شوند و ممکن است در کد قرارداد هوشمند ابهام‌هایی باشد که شناسایی آنها نیازمند تخصص‌های بین‌رشته‌ای است».
چالش دیگر این است که راه‌اندازی این نوع قراردادها نیازمند تخصص‌های مختلف است: «متخصصان مختلفی از حوزه برنامه‌نویسی رایانه‌ای، حقوق و اقتصاد باید در تنظیم قراردادهای هوشمند مشارکت داشته باشند».
حتی بدون نیاز به اصلاح قوانین بسیاری از کاربردهای این فناوری را می‌توان راه‌اندازی کرد
همچنین ممکن است برخی مشکلات در اعمال اصول حقوقی موجود برای قراردادهای هوشمند وجود داشته باشد، اما به‌نظر می‌رسد «چارچوب قانونی بستر مناسبی برای کسب‌وکارهای جدید فعلی به اندازه کافی قوی و قابل انطباق برای این نوع قراردادهاست».
از نگاه تهیه‌کنندگان این گزارش به‌نظر می‌رسد حتی بدون نیاز به اصلاح قوانین بسیاری از کاربردهای این فناوری را می‌توان راه‌اندازی کرد چرا که چارچوب قانونی موجود قادر است استفاده از قراردادهای حقوقی هوشمند را تسهیل و پشتیبانی کند.
بر این اساس، ممکن است برخی مشکلات در اعمال اصول حقوقی موجود برای قراردادهای هوشمند وجود داشته باشد، اما براساس نتایج مطالعات داخلی و خارجی، به نظر می‌رسد چارچوب قانونی فعلی کشور به اندازه کافی قوی و قابل انطباق برای قراردادهای قانونی هوشمند است. بااین حال، ممکن است به‌تدریج برخی قوانین برای تسهیل قراردادهای هوشمند، نیازمند اصلاح باشد.