تا پیش از دوره چهارساله «محمدجواد آذری‌جهرمی» در وزارت ارتباطات ‌و فناوری اطلاعات، کمتر وزیری پیدا می‌شد که تا این اندازه توجه رسانه‌ها و افکار عمومی را به خودش جلب کند.

آذری‌جهرمی که حتی قبل از وزیر شدن، متهم به حضور در نهادهای امنیتی بود و می‌گفت شخصی که چنین ادعایی کرده «گرد نخود» می‌زند. توییتربازی حرفه‌ای بود، سعی می‌کرد طناز باشد و از کری‌خواندن برای چندین میلیون هوادار استقلال ابایی نداشت. او با شروع دولت سیزدهم باید بارش را می‌بست و از محله «سیدخندان» تهران می‌رفت. حالا همه منتظر بودند ببینند چه کسی به‌جای وزیر جوان «حسن روحانی» قرار است فرمان وزارت ICT را در دست بگیرد.

وزیر جدید از مرکز آمار‌ و فناوری اطلاعات قوه‌قضائیه به دولت رفت. او فقط یک سال از «وزیر جوان» بزرگ‌تر بود اما سعی نمی‌کرد، مانند جوان‌ها، شلوار جین و تیشرت بپوشد. هفتمین وزیر ارتباطات کشور از همان ابتدا با این ابهام و پرسش رسانه‌ها مواجه شد که آیا قرار است اینترنت را ببندد؟ البته که در دوره زارع‌پور اینترنت هیچ‌وقت، مثل آبان ۹۸، کامل قطع نشد اما اتفاقاتی افتاد که از لحاظ تلخی، تنه‌‌به‌تنه وقایع آن سال در حوزه ICT می‌زد.

آماده برای شروع
۲۰ مرداد ۱۴۰۰، درحالی‌که ۸ روز از شروع‌به‌کار دولت سیزدهم می‌گذشت، زارع‌پور به مجلس معرفی شد تا صلاحیتش برای وزارت ICT بررسی شود. آن زمان، برنامه ۴۵ صفحه‌ای خودش را که ۸ بخش داشت، به مجلس ارائه کرد.

در برنامه او آمده بود سیاست‌گذاران در سال‌های پیش، به‌درستی به وظیفه‌شان برای ایجاد فضای مجازی در تراز انقلاب اسلامی عمل نکرده‌اند. از دید او و بنا بر آنچه در این برنامه آمده بود، به نقش شورای‌عالی فضای مجازی در حکمرانی دیجیتال توجه نشده بود و حکمرانی دیجیتال کشور، لااقل تا آن زمان، منطبق بر ارزش‌های ایرانی–اسلامی نبود.

او گفته بود به فناوری‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی و بلاک‌چین توجه و زمینه جذب سرمایه‌گذاری خارجی را فراهم می‌کند. زارع‌پور بر توسعه شبکه ملی اطلاعات تأکید کرده و گفته بود باید در بستر این شبکه اینترنت پهن‌باند ثابت، مبتنی‌بر تکنولوژی فیبر نوری توسعه پیدا کند.

زارع‌پور برنامه‌های متعدد دیگری در زمینه‌هایی پست، صنعت فضایی، دولت الکترونیک و مانند این‌ها نیز ارائه کرده بود.

سرانجام با شکستن رکورد رأی اعتماد وزیران ارتباطات دوره‌های پیشین موفق شد با ۲۵۶ رأی موافق و فقط ۱۷ رأی مخالف وارد پارلمان شود.

آزمون صیانت
زارع‌پور همان ابتدای مسیر با آزمون بزرگی مواجه شد؛ مجلس تقریباً هم‌زمان با تأیید زارع‌پور، بررسی طرح موسوم به صیانت را کلید زده بود. بررسی طرح با تصمیم نمایندگان و بنا بر اصل ۸۵ قانون اساسی در کمیسیونی ویژه و خارج از صحن علنی انجام می‌شد.

با طرح صیانت نگرانی‌های جدی برای محدودیت بیشتر اینترنت به اوج خودشان رسیده بودند و فعالان IT و کاربران می‌خواستند بدانند دولت و مجلس هم‌ دست در دست هم به بسته شدن فضای اینترنت کمک می‌کنند یا نه.

وزیر جدید ارتباطات در نخستین موضع‌گیری‌اش گفت نگران طرح صیانت نیست؛ زیرا معتقد است با تعامل دولت و مجلس و فعالان این حوزه هم اینترنت «نظام‌مند» می‌شود هم دغدغه‌های فعالین برطرف می‌شود. زارع‌پور برای اثبات حسن‌نیتش بارها از حضور نماینده وزارت ارتباطات در کمیسیون بررسی طرح صحبت کرد اما هیچ‌گاه نگفت این نماینده کیست.

آذر ۱۴۰۰ بررسی این طرح با جدیت پیگیری می‌شد تااینکه در جلسه نهم کمیسیون اعلام شد وزیر ارتباطات همراه «ابوالحسن فیروزآبادی»، دبیر وقت شورای‌عالی فضای مجازی، جلسه‌ای با «محمدباقر قالیباف»، رئیس مجلس برگزار کرده‌‌اند تا نظرشان را درمورد این طرح به رئیس مجلس اطلاع دهند. گویا در آن جلسه زارع‌پور نسخه جدیدی از طرح صیانت را با مهر محرمانه به قالیباف داده بود که ۳۰ درصد با نسخه اصلی تفاوت داشت.

زارع‌پور در فضای ملتهب آن دوره حساس سعی می‌کرد بازیگر خوب این بازی باشد که تا حدی نیز موفق بود. تلاش می‌کرد همان ابتدای راه، حاشیه‌های این طرح جنجالی گریبان‌گیرش نشود، حتی بهمن ۱۴۰۰ از پوشش رسانه‌ای گسترده آن انتقاد کرد و گفت:

«طرح باید در فضایی آرام و معقول‌تر و در سطح نخبگانی و کارشناسی، به‌دوراز تلاطم اجتماعی بررسی شود.»

باوجود اینکه طرح صیانت تا این لحظه تصویب نشده و هنوز هم میان زمین و هوا معلق است، از زمان مسکوت‌ماندنش، زمین‌بازی ICT کشور خالی از حاشیه و چالش نبوده است.

گوگل به سبک زارع‌پور
نارضایتی نسبی از وضعیت اینترنت در نیمه دوم ۱۴۰۰ همچنان ادامه داشت، البته نمی‌شد گفت فقط میراث دولت سیزدهم است. باوجوداین نارضایتی‌ها با پایان فاز اول ماجرای طرح صیانت و حاشیه‌هایش، فضای ICT کشور تاحدی آرام بود تااینکه تابستان ۱۴۰۱ فرارسید.

21 تیر همان سال بود که حالت جست‌وجوی امن یا همان Safe Search برای کاربران ایرانی روی موتورهای جست‌وجوی «گوگل» و «بینگ» اجباری شد تا بدون اینکه کاربر حق انتخاب داشته باشد، مانند کودک با او رفتار شود.

درحالی‌که انتظار می‌رفت زارع‌پور درمورد این مسئله توضیحی بدهد، بیش از یک هفته طول کشید تا جلوی دوربین‌ها بیاید و بگوید: «به درخواست خانواده‌ها برای مقابله با محتواهای غیراخلاقی و خشن این کار را کرده‌ایم.» توضیحی که کمتر کسی را راضی کرد.

جالب اینکه، «مهدی سالم»، مدیر وقت مرکز روابط‌عمومی وزارت ارتباطات، در همان روزها با انتشار نظرسنجی از کاربران توییتر پرسیده بود: آیا برای مراقبت از فرزندانشان تمایل به استفاده از «اینترنت امن» دارند؟ ۸۶ درصد شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی گزینه خیر را انتخاب کرده بودند و این سؤال پیش آمد که خانواده‌ها چه زمانی به زارع‌پور درخواست اجباری شدن Safe Search را داده‌اند.

پیش از طوفان
تابستان داغ ۱۴۰۱ برای زارع‌پور و البته کاربران اینترنت در ایران سرشار از التهاب و حاشیه بود. اینستاگرام هنوز در دسترس بود و میلیون‌ها فروشگاه در آن مشغول کسب‌وکار بودند اما اختلال‌های ریزودرشت باعث شده بود کاربران تجربه‌ای خوبی از کار با آن گزارش نکنند. قطعی‌های موقتی، چند دقیقه‌ای یا چندساعته اینستاگرام در آن دوره زیاد شده بود.

بنا بر اعلام «پادرو»، اختلالات اینترنتی مردادماه باعث کاهش ۳۵ درصدی بازدید و کاهش ۵۰ درصدی فروش فروشگاه‌های اینستاگرامی شده بود.

سوم مردادماه نیز قطعی برق مرکز مخابراتی انقلاب، در خیابان شیخ بهایی تهران، چند ساعتی اینترنت کشور را دچار اختلال کرد. اسفندماه ۱۴۰۰ نیز آتش‌سوزی در این مرکز باعث اختلال گسترده در اینترنت کشور شده بود.

فقط یک هفته بعد، آتش‌سوزی حوضچه مخابراتی در امیرآباد تهران باعث بروز اختلالی گسترده‌تر شد. رادار نت‌بلاکس در آن روز کاهش دسترسی و اختلال ۲۱ درصدی در اینترنت کشور را گزارش کرد. پس‌ازآن، زارع‌پور گفت مخابرات باید خسارت ناشی از این اتفاقات را جبران کنند اما با پایان تابستان، چنان دوره دشوار و متفاوتی در اینترنت کشور آغاز شد که فکر گرفتن خسارت چندساعته اختلال اینترنت از ذهن همه دور شد.

آغاز ماراتن
زارع‌پور 30 شهریور، در اوج التهابات سیاسی–اجتماعی، درمورد احتمال محدودیت‌ در اینترنت طی روزهای آتی به خبرنگاران گفت: «به‌خاطر مسائل امنیتی و برخی بحث‌هایی که این روزها در کشور وجود دارد، ممکن است گاهی اوقات محدودیت‌هایی توسط دستگاه‌های امنیتی تصمیم‌گیری و اعمال شود.» هرچند اندکی بعد این گفته وزیر ارتباطات تکذیب شد، موجی از نگرانی راجع به تکرار تجربه قطعی اینترنت در آبان ۹۸ شکل گرفت.

فقط چند ساعت برای به‌راه‌افتادن قطار یا شاید بهتر است بگوییم بولدوزر فیلترینگ کافی بود. اینستاگرام و واتس‌اپ هر دو در همان روز فیلتر شدند. همه فقط می‌گفتند مسئله امنیتی است و دستور فیلترینگ از سوی شورای عالی امنیت ملی آمده است.

لینکدین، اپ‌استور و گوگل‌پلی یکی پس از دیگری فیلتر شدند، حتی پیام‌رسان‌ وایبر که مدت‌ها بود از سبد کاربران ایرانی حذف شده بود هم از فیلترینگ در امان نماند. بعد نوبت به بازی کلش‌آوکلنز رسید، حتی گوگل مپ هم مدتی از دسترس کاربران خارج شد.

علاوه‌براین، اختلال در اینترنت هم بی‌سابقه‌ بود؛ هر روز در ساعت معینی، حوالی ۵ عصر، اینترنت بین‌المللی به‌کلی قطع بود. این قطعی با سخت‌گیری بیشتری روی اینترنت موبایل اعمال می‌شد. در این شرایط بود که از وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات توقع می‌رفت جوابی به مردم بدهد.

۲۷ مهرماه، رئیس کمیسیون اقتصاد نوآوری اتاق تهران، خسارت قطعی‌ اینترنت را ۸۰ هزار میلیارد تومان برآورد کرد که ۳۵ هزار میلیارد تومان آن مربوط به اقتصاد دیجیتال و ۴۵ هزار میلیارد متعلق به کسب‌وکارهای سایر حوزه‌ها بود.

زارع‌پور مسئول مستقیم این قطعی‌ها نبود و صادقانه حقیقت را می‌گفت. باوجوداین، افکار عمومی از وزیر ارتباطات انتظار داشت نگران وضعیت اینترنت باشد. اما او به‌جای رویکردی همدلانه مدام تکرار می‌کرد مسئولیتی ندارد و حتی یک بار با لحنی سرزنش‌گونه به کسب‌وکارهای اینستاگرامی گفت:

«پیشنهاد می‌کنم کسب‌وکارها روی پلتفرمی که پایبند به قانون جمهوری اسلامی ایران نیست، سرمایه‌گذاری نکنند. هزینه خساراتی که به مردم در فضای مجازی واردشده مستقیماً متوجه کسانی است که آشوب‌ها را به وجود آورده‌اند.»

مهرماه همان سال و در موقعیتی که مردم و کسب‌وکارهای اینستاگرامی نگران فیلترینگ دائمی پلتفرم محل‌کارشان بودند، زارع‌پور به‌جای اینکه بگوید تلاشش را برای احقاق خواسته مردم می‌کند، گفت فیلترینگ احتمالاً دائمی است.

آن زمان، مانند بسیاری از زمان‌های بعد، توضیح می‌داد که فیلترینگ از اختیار دولت خارج است. زارع‌پور می‌گفت وزارت ارتباطات در کمیته فیلترینگ یا همان تعیین مصادیق محتوای مجرمانه فقط یک رأی دارد اما هیچ‌گاه نگفت آن رأی چیست.

بعدها وزیر ارتباطات دولت سیزدهم گفت زمان ناآرامی‌های ۱۴۰۱، با تلاش‌ فراوان توانسته اعضای شورای‌عالی امنیت ملی را قانع کند اینترنت سراسری و کامل قطع نشود اما هیچ‌گاه از تلاش برای رفع فیلتر اینستاگرام و چانه‌زنی‌های این‌چنینی چیزی نگفت.

به‌جای آن تبدیل به حامی پیام‌رسان‌های داخلی شد. او هر هفته میان خبرنگاران می‌رفت و آمارهای به‌روزشده کاربران فعال این پیام‌رسان‌ها را مرور می‌کرد. درحالی‌که نارضایتی عمومی ناشی از فیلتر شدن اینستاگرام اوج گرفته بود، زارع‌پور جایگزین‌های داخلی‌ را معرفی می‌کرد که بر نارضایتی‌ها دامن می‌زد.

آبان‌ماه ۱۴۰۱، وزارت ارتباطات برای جبران خسارت کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال، از آیین‌نامه‌ای رونمایی کرد که تمرکزش روی پلتفرم‌های اجتماعی داخلی بود. امتیازهایی که در این بسته حمایتی تعریف شده بود، روی کسب‌وکارهایی تمرکز می‌کرد که به پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی مهاجرت کنند. البته اهداف این بسته هم مطابق دلخواه طراحان آن محقق نشد.

وزیر ارتباطات دولت سیزدهم، در مقاطع دیگر کمی پیش رفت و با فیلترینگ گوگل پلی مخالفت کرد و گفت برای رفع فیلتر آن در کمیته فیلترینگ درخواست داده که البته تا امروز بی‌نتیجه بوده است.

مهاجرت به اینترنت ثابت با سرعت نور!
زارع‌پور از همان روزهای ناول وزارتش در پاسخ به گلایه‌ها درمورد کندی و اختلال اینترنت،‌ از لزوم توجه بیشتر به اینترنت ثابت سخن گفت و بی‌ آنکه انگشت اتهام را به‌سوی دولت قبل بگیرد، گفت کندی اینترنت به‌دلیل توسعه نیافتن شبکه در سال‌های اخیر است.

زارع‌پور تقسیم بار ترافیک اینترنت میان بخش موبایل و ثابت را مطلوب نمی‌دانست؛ همچنان نیز بر این عقیده است. آن زمان او با تأکید بر این مسئله، پروژه ایجاد ۲۰ میلیون پوشش فیبر نوری را همراه همکارانش در وزارت ارتباطات طرح‌ریزی کرد.

فیبر نوری از آن زمان به پرچمی تبدیل شد که زارع‌پور و همکارانش در وزارتخانه همچنان آن را به‌عنوان نسخه قطعی درمان عقب‌ماندگی اینترنت ایران بالا نگه داشته‌اند.

پروژه فیبر نوری وزارت ارتباطات می‌خواهد ۲۰ میلیون خانوار و کسب‌و‌کار ایرانی را تحت پوشش فیبر نوری قرار دهد و به قول وزیر، سرعت اینترنت را تا چند صد برابر افزایش دهد. در فاصله یک سال تا پایان بازه تعریف‌شده پروژه، ۴۰ درصد اهداف محقق شده است و تا این لحظه بیش از ۸ میلیون خانوار تحت پوشش فیبر نوری هستند.

«پوشش»‌ به این معناست که کابل‌کشی فیبر نوری تا فاصله ۳۰۰ متری محل سکونت این خانوارها انجام شده است و درصورت درخواست، اپراتور موظف است، اتصال آن‌ها به فیبر نوری را فراهم کند.

بااین‌حال، استقبال از فیبر نوری در میان خانوارهایی که تحت پوشش فیبر نوری قرار گرفته‌اند، امیدوارکننده نبوده. در زمان نگارش این گزارش و بنا بر آمار رسمی وزارت ارتباطات در سامانه iranfttx ،۳۶۳ هزار مشترک فعال فیبر نوری در کشور وجود دارد که ۲۰۲ هزار عدد از آن‌ها تا قبل از ۱۴۰۰ به فیبر نوری متصل شده‌اند.

استقبال‌نکردن از فیبر نوری را می‌توان یکی از چالش‌های اصلی این پروژه دانست، تاجایی‌که وزیر ارتباطات نیز آن را پذیرفت و ابتدای امسال اعلام کرد برای اتصال ۲ میلیون مشترک به فیبر نوری تا پایان سال، برنامه‌ریزی کرده‌اند.

باوجود همه این‌ها‌، افزایش پوشش FTTx را می‌توان مهم‌ترین دستاورد وزارت ارتباطات دولت سیزدهم دانست. دیجیاتو در گزارش جداگانه و مفصل‌تری، به این پروژه پرداخته است.

روزهای تاریک با فیبری که خاموش است
فیلتر شدن اینستاگرام و واتس‌اپ دوره وزارت زارع‌پور و مهم‌تر از آن اینترنت کشور را وارد فاز جدیدی کرد. پس از آنکه دیگر خیال همه راحت شده بود که خبری از رفع فیلتر اینستاگرام نیست، استفاده از فیلترشکن‌ها به‌شکل انفجاری رشد کرد تاجایی‌که کمیسیون صنایع و معادن مجلس یازدهم اعلام کرد ۶۴ درصد کاربران از فیلترشکن استفاده می‌کنند.

در کنار آن، اختلال و نارضایتی کاربران اوج می‌گرفت. انجمن تجارت الکترونیک تهران در دو گزارش به وضعیت اینترنت در کشور پرداخت و داده‌های فنی و نسبتاً دقیقی در این زمینه جمع‌آوری کرد. گزارش اول این انجمن تیرماه ۱۴۰۲، ایران را قهرمان اینترنت بی‌کیفیت جهان توصیف می‌کرد.

پس‌ازاین گزارش، مسئولان وزارت ارتباطات دست منتقدین را فشردند، حتی جلسه‌ای با نویسندگان گزارش گذاشتند و ویدئوی آن هم را منتشر کردند. دی‌ماه ۱۴۰۲، گزارش بعدی منتشر شد و باوجود اینکه برخی بهبودها در آن ذکر شده بود، وضعیت اینترنت ایران را خطرناک می‌دانست.

پس‌ازاین گزارش، تمامی مدیران ارشد وزارت ارتباطات در مخالفت با آن سخن گفتند و از کلیدواژه «سیاسی» برای بی‌اعتبار نشان‌دادن آن استفاده کردند. به باور آن‌ها این گزارش چون «سیاسی» بود، ارزش پاسخ‌دادن نداشت اما تجربه کاربران به دادهای این گزارش «سیاسی» نزدیک‌تر است تا مصاحبه‌های وزیر.

گزارش سوم انجمن تجارت الکترونیک درمورد وضعیت تهران، آن را مانند قبل توصیف کرد و نوشت: اتفاق جدیدی نیفتاده است.

اکنون زارع‌پور وزارت ارتباطات را در شرایطی تحویل دولت بعدی می‌دهد که نارضایتی از وضعیت اینترنت بی‌سابقه است. او در دوره‌های مختلف که کاربران و کسب‌وکارها شاهد و نگران سقوط اینترنت بوده‌اند و همچنان هم هستند، ترجیح داد در زمین آن‌ها بازی نکند و مدام تکرار کرد: من مسئولش نیستم، اختلال عمدی نداریم و جملاتی مانند این‌ها.

بااین‌حال، پروژه اصلی وزارت ارتباطات دولت سیزدهم، فیبر نوری، را نمی‌توان نادیده گرفت. اگرچه فیبرهایی که زارع‌پور برای کشیدن آن‌ها تلاش کرد، هنوز خانه‌های مردم را نورانی نکرده‌اند، ایجاد ۴۰ درصد پوشش فیبر نوری طی حدوداً ۲ سال، دستاوردی ماندنی برای ارتباطات کشور است