بر اساس گزارش دانشگاه شریف، حجم بازار هوش مصنوعی ایران در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان است و سرمایه‌گذاری در سه عنصر کلیدی این حوزه شامل داده، زیرساخت و نیروی انسانی با حدود ۱۰ میلیون دلار، از تمام کشورهای منطقه کمتر است.

پیشرفت هوش مصنوعی طی سال‌های اخیر جزئیات مختلفی را در مورد عملکرد کشورها و رتبه‌‌بندی آنها در این حوزه به دنبال خود آورده است که بررسی آنها، نقشه راه هر کشور را ترسیم می‌کند. در همین راستا آزمایشگاه سیاستی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف به‌‌تازگی از گزارشی رونمایی کرده است که جایگاه ایران از نظر توسعه هوش مصنوعی را در میان دیگر کشورهای منطقه مشخص می‌کند و از چند منظر به عملکرد دولت در این باره می‌‌پردازد. البته علاوه بر گزارش دانشگاه صنعتی شریف، موسسه آکسفورد اینسایت نیز به صورت سالانه گزارشی در این باره منتشر می‌کند که نسخه اخیر آن نشان می‌دهد با وجود اینکه ایران در چاپ مقالات علمی در زمینه شاخه‌‌های مختلف هوش مصنوعی جزو ۲۰ کشور برتر دنیاست، اما در شاخص آمادگی دولت برای توسعه هوش مصنوعی رتبه ۹۳ جهان را دارد. کارشناسان معتقدند با وجود اینکه این دو گزارش در مواردی می‌توانند تکمیل‌‌کننده یکدیگر باشند، اما گزارش آکسفورد به دلیل نداشتن آمارهای کافی از عملکرد حقیقی ایران ممکن است مقداری سوگیرانه قلمداد شود. این کارشناسان همچنین مهم‌ترین ضعف گزارش دانشگاه شریف را عدم‌ ارائه شاخص کلی می‌‌دانند.

ترکیه؛ جایگزین ایران در منطقه
گزارشی که آزمایشگاه سیاستی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف در خصوص هوش مصنوعی منتشر کرده در ابتدا حول محور پژوهش‌‌هایی در خصوص تعداد و کیفیت مقالات هوش مصنوعی است. بر این اساس، ایران در بازه سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳ بالاترین سهم از مقالات علمی هوش مصنوعی در منطقه را داشته، اما آمارها از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ نشان‌‌دهنده کاهش سهم ایران است؛ تا آنجا که جایگاه آن پایین‌‌تر آمده و اکنون رتبه دوم بعد از عربستان سعودی را به خود اختصاص داده است. پیش‌بینی‌‌ها حاکی از آن است که تداوم روند فعلی باعث‌‌ می‌شود که نهایتا تا ۳ سال آینده ایران جایگاه خود را در این زمینه به ترکیه واگذار کند. در این بین از لحاظ ظرفیت توسعه‌‌دهندگان هوش مصنوعی نیز ایران پس از ترکیه در جایگاه دوم منطقه قرار دارد.

شاخص دیگری که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته مربوط به کاربردی‌‌سازی هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی است. به نظر می‌رسد اکنون ایران از این نظر حداقل هفت سال تا میانگین جهانی فاصله دارد. همچنین با وجود اینکه ایران از لحاظ تعداد شرکت‌های هوش مصنوعی تا سال ۲۰۱۶ پس از فلسطین اشغالی جایگاه دوم منطقه را داشت، اما همین جایگاه هم از سال ۲۰۲۳ روند نزولی را آغاز و تا جایگاه چهارم در منطقه عقب‌‌نشینی کرده است. از سوی دیگر، روند رشد شرکت‌های ایرانی هوش مصنوعی در مقایسه با سایر کشورهای منطقه و جهان نیز کاهشی بوده است.

این گزارش حجم بازار هوش مصنوعی ایران در سال ۱۴۰۳ را حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان تخمین می‌‌زند و نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در سه عنصر کلیدی این حوزه شامل داده، زیرساخت و نیروی انسانی با حدود ۱۰ میلیون دلار از تمامی کشورهای منطقه کمتر است. ایران از لحاظ ظرفیت توان پردازشی داخلی مرتبط با هوش مصنوعی و دسترسی به پردازنده‌‌های پیشرفته حتی در سه جایگاه نخست منطقه هم قرار ندارد و رتبه آن پنجم برآورد شده است. داده‌‌ها در خصوص شاخص‌‌های مرتبط با اخلاق و قانون‌گذاری هوش مصنوعی در این گزارش حاکی از آن است که ایران با وجود فاصله اندک با دیگر رقبا باز هم جایگاه پنجم را دارد؛ در واقع نبود قوانین و رویه‌‌های مرتبط با حفاظت از داده و چارچوب حکمرانی هوش مصنوعی دو چالش اصلی ایران طی سال‌های اخیر بوده است. ایران در شاخص بعدی نیز چندان تعریفی ندارد و کمبود نیروی کار با مهارت کافی در حوزه هوش مصنوعی یکی از چالش‌‌های داخلی آن به شمار می‌‌آید.

کارشناسان معتقدند با وجود تمام نکات مثبتی که این گزارش در خود جای داده است، نقدهایی نیز می‌توان به آن وارد کرد که جدی‌‌ترین آنها می‌تواند مربوط به عملکرد محافظه‌‌کارانه گزارش برای ارائه یک عدد نهایی در خصوص رتبه کلی ایران در منطقه باشد. علیرضا بزرگمهری، عضو هیات‌مدیره انجمن تحول دیجیتال ایران، در این باره به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌گوید: «گزارش‌‌های رتبه‌‌بندی می‌تواند شاخص و زیرشاخص داشته باشد، اما در نهایت باید بر اساس ضریب وزنی هر یک از زیرشاخص‌‌ها یک عدد نهایی ارائه شود، اما گزارش دانشگاه شریف برخلاف گزارش‌‌های جهانی چنین عددی را ذکر نکرده است. همچنین تمرکز عمده این گزارش روی مباحث انتشارات و مقالات است و آمارهای گسترده‌‌ای در زمینه سرمایه‌گذاری در این حوزه ارائه نکرده است.» برخی دیگر از کارشناسان نیز ضعف این گزارش را در مسائل کلان‌‌تر و سیستمی ارزیابی می‌کنند. علی عبداللهی، کارشناس اقتصاد دیجیتال در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در این خصوص می‌‌گوید: «اینکه مجموعه‌‌ای در داخل کشور چنین پژوهشی را تدوین کرده بسیار ارزشمند است، اما نکته‌‌ای که وجود دارد این است که اگر چنین گزارشی ادامه‌‌دار باشد می‌تواند اثربخشی خود را نشان دهد و آمارها باید از لحاظ گوناگون به‌‌روزرسانی شوند. هوش مصنوعی یک مبحث پویا محسوب می‌شود و طبیعتا نیازمند آن است که در طول زمان مورد بررسی قرار بگیرد. همچنین از نگاهی دیگر می‌توان گفت این پژوهش با رویکرد سیستمی به موضوع توسعه هوش مصنوعی نپرداخته است. برای توسعه فناوری‌‌هایی مانند هوش مصنوعی و کاربردی کردن آن در حوزه‌‌های مختلف نیازمند تعدادی ورودی هستیم و پس از آن باید پردازش‌‌ها صورت بگیرد.»

عدم تدوین مقررات اخلاقی
علاوه بر گزارش دانشگاه شریف، موسسه آکسفورد اینسایت نیز طی ماه‌‌های گذشته گزارش سالانه خود از شاخص آمادگی هوش مصنوعی را منتشر کرده است که در بین داده‌‌های آن می‌توان به جایگاه ایران و منطقه نیز در این زمینه پی برد. در نگاهی کلی، گزارش این موسسه رویکرد کشورها را در پذیرش هوش مصنوعی بر اساس سه رکن دولت، بخش فناوری و داده و زیرساخت بررسی و رتبه‌‌بندی می‌کند و آمارهای خود را از پایگاه‌‌های بانک جهانی و سازمان ملل استخراج کرده است. آکسفورد اینسایت با طبقه‌‌بندی کشورها به ۹ ناحیه رتبه ۱۹۳ کشور را از لحاظ آمادگی دولت‌‌ها برای پیاده‌سازی و ادغام هوش مصنوعی در بخش خدمات عمومی ارزیابی کرده که بر این اساس جایگاه ۹۴ به ایران اختصاص ‌یافته است. ضعیف‌‌ترین رتبه ایران در شاخص هوش مصنوعی آکسفورد مربوط به رکن دولت می‌شود که امتیاز آن ۳۱.۵۶ اعلام شده است. علاوه بر این شاخص، آمارها حاکی از آن است که ایران در بعد اخلاق و حکمرانی نیز امتیازات خوبی نداشته است. برای محاسبه امتیازات لازم در شاخص اخلاق هوش مصنوعی که موسسه آکسفورد تعریف کرده، از شاخص‌‌های کیفیت مقررات از مجموعه شاخص‌‌های حکمرانی جهانی بانک جهانی استفاده شده است. ایران از جمله کشورهایی است که در زمان بررسی و تدوین گزارش امسال آکسفورد اینسایت، مقررات اخلاق هوش مصنوعی را تدوین نکرده و در نتیجه امتیاز این بخش را از دست داده است. البته امتیاز ایران در رکن زیرساخت و داده نسبت به سایر ارکان بهتر ارزیابی شده است؛ این رکن دارای سه دسته اصلی زیرساخت، دسترسی داده‌‌ها و بازنمایی داده‌‌هاست. همچنین در این گزارش عنوان شده که ایران در تولید دانش و چاپ مقالات علمی در شاخه‌‌های مختلف هوش مصنوعی تقریبا جزو ۲۰ کشور برتر دنیا محسوب می‌شود. اظهارات کارشناسان و فعالان حوزه هوش مصنوعی در گفت‌‌وگو با رسانه‌‌ها حاکی از آن است که با وجود کامل بودن این گزارش در زمینه ارائه شاخص‌‌های مختلف ممکن است ایراداتی نیز در زمینه آمارهای مربوط به ایران وجود داشته باشد؛ نقص‌‌هایی که عدم‌دسترسی به اطلاعات دقیق می‌تواند عامل آن باشد. علی عبداللهی، کارشناس اقتصاد دیجیتال در این باره به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌گوید: «گزارش آکسفورد ممکن است سوگیری داشته باشد، برای مثال امکان آن وجود دارد که به دلیل نبود اطلاعات کافی از وضعیت هوش مصنوعی در ایران، آمارها چندان دقیق نباشد. مانند ارزیابی عملکرد دولت که پایین‌‌ترین رتبه را به خود اختصاص داده است. از این منظر می‌توان گفت دسترسی به منابع داخلی و تهیه پرسش‌نامه می‌تواند نقطه قوت گزارش دانشگاه شریف محسوب شود.»

نبود سرمایه‌گذاری‌‌های زیرساختی
البته فارغ از مقایسه این دو گزارش با یکدیگر، نکاتی همسو در آنها هم وجود دارد که هر دو به‌‌گونه‌‌ای به آن اشاره می‌کنند؛ رتبه نه چندان جالب توجه ایران در منطقه از نظر توسعه هوش مصنوعی یکی از اصلی‌‌ترین این نکات است. در ایران با وجود اینکه طی سال‌های ابتدایی، پژوهش‌‌ها عملکرد قابل قبولی در این حوزه داشته، اما در سال‌های اخیر و به‌ویژه در سال ۲۰۲۳ روندی نزولی را در شاخص‌‌های گوناگون کسب کرده است. علی عبداللهی نیز در این باره معتقد است با وجود اینکه کشورهای همسایه با تمرکز بر انتقال فناوری، افزایش میزان جذب سرمایه‌گذاری و مشارکت‌‌های بین‌المللی به دنبال بهبود آمادگی زیرساخت خود هستند، اما در ایران تا حد زیادی این اهداف دنبال نمی‌‌شوند. علیرضا بزرگمهری، عضو هیات‌مدیره انجمن تحول دیجیتال ایران هم درباره جایگاه ایران در منطقه از نظر توسعه هوش مصنوعی به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌گوید: «هر دو گزارش نشان می‌دهد که ایران در منطقه قدرت زیادی در زمینه هوش مصنوعی ندارد. تعداد مقالات و انتشارات سطح ما را در هوش مصنوعی تغییر نمی‌‌دهد، بلکه این سرمایه‌گذاری و شرکت‌های تخصصی هستند که می‌توانند سطح یک کشور را در این زمینه تعیین کنند. مهم‌ترین شاخص در زمینه هوش مصنوعی را می‌توان سرمایه‌گذاری ملی دانست که خود دو قسمت دارد؛ یکی سرمایه‌گذاری دولت‌‌هاست و دیگری نیز به شرکت‌ها مربوط می‌شود. آنچه هوش مصنوعی را در لایه زیرساخت قدرتمند می‌کند، وجود GPU(واحد پردازش گرافیکی هوشمند) است که برای هوش مصنوعی استفاده می‌شود. در حال حاضر طبق برنامه هفتم قرار بود در منطقه از نظر فناوری اطلاعات و ارتباطات اول باشیم، اما گزارش‌‌ها حاکی از این موضوع نیست.»

کارشناسان همچنین در مورد عقب‌‌ماندگی و نزول ایران نسبت به باقی کشورهای منطقه در این زمینه هشدار می‌دهند. آنها معتقدند اکنون که هوش مصنوعی در دنیا با سرعت چشمگیری در حال پیشرفت است، هر یک سال عقب ماندن از دیگران ممکن است نیازمند سال‌ها تلاش برای جبران آن باشد. بزرگمهری در این باره نیز به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌گوید: «پیش از این، اگر یک کشور در این زمینه یک سال عقب می‌‌ماند زمان برای جبران داشت، اما اکنون گزارش دانشگاه شریف نشان می‌دهد که ایران ۱۱ سال قبل شرایط خوبی در زمینه هوش مصنوعی در منطقه داشته است و از آن نقطه به بعد به جای اینکه سیر صعودی داشته باشیم، به‌‌دلیل نبود سرمایه‌گذاری جدی به شدت در منطقه عقب افتاده‌‌ایم. سرعت حرکت دنیا به سمت هوش مصنوعی آن‌قدر سریع است که یک سال در آن معادل یک دهه در سال‌های گذشته محسوب می‌شود. عربستان در سال ۲۰۲۳ معادل پنج میلیارد دلار در زمینه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده است، اما در ایران هنوز پنج هزار میلیارد تومانی که برای سازمان هوش مصنوعی به‌‌عنوان بودجه در نظر گرفته شده، تا حالا مهیا نشده است. این میزان سرمایه تنها به اندازه سرمایه یک شرکت در عربستان ارزش دارد. همچنین گزارش دانشگاه شریف نیز حاکی از آن است که ایران از سال ۲۰۱۱ به بعد دچار افول در زمینه سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی شده است. تا ۱۰ سال گذشته این اتفاق را می‌‌شد با دو سال جبران کرد، اما حالا هر سالی که عقب می‌‌مانیم، ۱۰ سال زمان نیاز است تا آن را جبران کنیم و این خلاف برنامه هفتم است.» کارشناسان همچنین عدم‌سرمایه‌گذاری‌‌های زیرساختی را از دیگر مشکلات بزرگ کشور برای توسعه و پیشرفت هوش مصنوعی می‌‌دانند و می‌‌گویند شرکت‌های استارت‌آپی و کسب‌وکارهایی که اکنون در زمینه هوش مصنوعی ایجاد می‌‌شوند، زیرساختی نیستند و در مرحله بهره‌‌برداری قرار دارند. این موضوع در بلندمدت می‌تواند پیامدهای سنگینی به همراه داشته باشد و بزرگ‌ترین چالش آن را نیز می‌توان خروج تدریجی کشور از عرصه زیرساخت دانست. کشورهایی با این رویکرد در آینده و با پیشرفت بیشتر هوش مصنوعی، به زیرساخت کشورهای دیگر برای بهره‌‌برداری متکی خواهند شد و دسترسی آنها به این فناوری نوین نیز به همین حد محدود می‌شود.