کشورهای ابرقدرت تکنولوژی
این روزها احتمالا اقتصادهای قدرتمند جهان به اندازه کشورهای عربی ثروتمند حوزه خلیج‌فارس بلندپروازی‌های تکنولوژیک ندارند. در واقع این کشورها تلاش می‌کنند تا اقتصادشان را از سوخت‌های فسیلی دور کنند. در همین راستا اماراتی‌ها می‌خواهند در زمینه هوش مصنوعی رهبری جهان را به دست بگیرند و سعودی‌ها می‌خواهند پادشاهی آنها به خانه‌ای برای استارت‌آپ‌های حوزه‌های پیشرفته‌ای مانند روباتیک تبدیل شود. با این حال اما این بلندپروازی‌ها در آستانه برخورد با واقعیت‌های ژئوپلیتیک هستند.
هر چند افسون و شیفتگی تکنولوژی موضوع جدیدی نیست، اما مقیاس این برنامه‌ها کاملا جدید و بدیع است. در ماه مارس گذشته امارات متحده عربی شرکت MGX را تاسیس کرد که یک شرکت سرمایه‌گذاری در حوزه تکنولوژی و هدف آن دستیابی به حجم سرمایه ۱۰۰میلیارد دلاری است. شرکت MGX قصد دارد این سرمایه را در زمینه زیرساخت‌های هوش مصنوعی مانند مراکز داده و تراشه‌ها سرمایه‌گذاری کند. این شرکت همچنین یک صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر به ارزش ۱۰ میلیارد دلار برای هوش مصنوعی راه‌اندازی کرده است. در عربستان سعودی هم چندین صندوق سرمایه‌گذاری مختلف با مجموع توان سرمایه‌گذاری ۲۴۰میلیارد دلاری به سرمایه‌گذاری گسترده در حوزه هوش مصنوعی، مراکز داده و تولید پیشرفته اختصاص خواهند یافت.
حاکمان کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس روی سه حوزه اصلی در این زمینه تمرکز کرده‌اند. یکی از این حوزه‌ها ساخت الگوهای زبانی هوش مصنوعی و توسعه کاربردهای آنهاست. در سال ۲۰۲۳ موسسه نوآوری فناوری (Technology Innovation Institute) که یک واحد تحقیقاتی تحت حمایت ابوظبی است، یک الگوی زبانی بزرگ تاثیرگذار به نام Falcon را عرضه کرد. این موسسه اکنون روی نسخه‌های جدیدتر و الگوهای زبانی کوچک‌تر هم مشغول به کار است. در سال گذشته میلادی شرکت اماراتی G۴۲ الگوی زبانی Nanda را معرفی کرد که مخصوص زبان هندی است. در همین حال نهاد داده و هوش مصنوعی عربستان (Saudi Data and AI Authority) هم الگوی زبانی بزرگ عربی Allam را معرفی کرده است. صندوق سرمایه‌گذاری اصلی دولتی ابوظبی Mubadala هم اخیرا در استارت‌آپ مهم و شناخته‌شده حوزه هوش مصنوعی، یعنی آنتروپیک (Anthropic) و بعضی از دیگر شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده است.
شرکت‌های فعال در منطقه خلیج‌فارس همزمان مشغول تقویت زیرساخت‌های این منطقه هم هستند. شرکت مخابراتی E&، متعلق به امارات، در ساخت بخشی از یک کابل زیردریایی به طول ۴۵ هزار کیلومتر مشارکت خواهد کرد که جنوب آسیا، آفریقا، مدیترانه و بریتانیا را به هم متصل می‌کند. علاوه بر این‌ها، یک موج ساخت‌وساز مراکز داده هم شکل گرفته و در جریان است. در همین راستا، شرکت‌هایی مانند Khazna، یکی از زیرمجموعه‌های شرکت اماراتی G۴۲ و شرکت توسعه‌دهنده املاک اماراتی Damac در حال احداث مراکز داده هستند. حوزه سوم مورد نظر کشورهای حوزه خلیج‌فارس، تولید تراشه است که به نظر می‌رسد به خصوص امارات متحده عربی علاقه زیادی به آن دارد. شرکت سامسونگ، غول الکترونیکی کره‌جنوبی و شرکت TSMCکه بزرگ‌ترین تولیدکننده تراشه جهان است، با مقامات امارات مذاکراتی برای ساخت کارخانه‌های تولید تراشه در این کشور انجام داده‌اند. سم آلتمن، مدیرعامل شرکت اوپن‌ای‌آی، هم شیوخ امارات و سایر سرمایه‌گذاران این کشور را متقاعد کرده است تا از برنامه‌های او برای تولید تراشه حمایت مالی کنند.
با تمام این‌ها، نشانه‌های اولیه‌ای وجود دارند که ثابت می‌کنند احتمال به نتیجه رسیدن این استراتژی بالا خواهد بود. یکی از این نشانه‌ها آن است که مجموع ظرفیت تمام مراکز داده‌ای که در عربستان سعودی و امارات در حال ساخت هستند، در طول پنج سال گذشته حدود ۱۰برابر افزایش یافته است. همزمان حجم قابل‌توجهی از سرمایه‌گذاری‌ها هم به این منطقه سرازیر شده است. بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی شرکت تحلیل داده
fDi Markets، در سال ۲۰۲۴ کشورهای عربی منطقه خلیج‌فارس چیزی در حدود ۸ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در زمینه زیرساخت‌های تکنولوژی و ۲ میلیارد دلار دیگر در حوزه نرم‌افزار جذب کرده است که این ارقام نسبت به سال ۲۰۱۷ سه برابر شده‌اند. جذب استعداد در حوزه تکنولوژی نیز در حال افزایش است. شرکت مشاوره‌ای BCG در گزارشی اعلام کرده که از سال ۲۰۲۲ نیروی کار متخصص در حوزه هوش مصنوعی در امارات و عربستان سعودی به ترتیب بیش از یک‌سوم و نزدیک به یک‌پنجم رشد داشته است.
اما خطر بزرگی که روی بلندپروازی‌های تکنولوژیک خلیج‌فارس سایه انداخته است، روابط تیره و تار میان آمریکا و چین است. حاکمان کشورهای عربی خلیج‌فارس به‌شدت به همکاری‌های شرکت‌های بزرگ تکنولوژی آمریکایی تکیه کرده‌اند. در عین حال، این کشورها معاملات متعددی با شرکت‌های بزرگ چینی از جمله شرکت فناوری هوآوی و شرکت مخابراتی چاینا تلکام امضا کرده‌اند. عربستان سعودی ۴۰۰ میلیون دلار در شرکت Zhipu AI سرمایه‌گذاری کرده است که یکی از برجسته‌ترین شرکت‌های هوش مصنوعی چین به حساب می‌آید. علاوه بر این، رونق مراکز داده هم به‌شدت به چین وابسته است؛ چون حدود یک‌سوم واردات سرورها، تراشه‌ها و دستگاه‌های ذخیره‌سازی عربستان و امارات از چین انجام میشود. بنابراین سیاستگذاران آمریکایی به وضوح از این روابط نگران هستند. در سال گذشته میلادی شرکت تولیدکننده تراشه‌های هوش مصنوعی Cerebras Systems که شرکت اماراتی G۴۲ بزرگ‌ترین مشتری و یکی از سرمایه‌گذاران کوچک آن است، به دلیل نگرانی‌های آمریکا در مورد ارتباطات این شرکت اماراتی با چین، مجبور شد عرضه عمومی سهام خود را به تعویق بیندازد. سپس در ۱۳ ژانویه امسال جو بایدن پیشنهاد اعمال نظارت‌های شدید و سختگیرانه‌تری برای صادرات نیمه‌رساناهای پیشرفته آمریکا را مطرح کرد. این کنترل‌ها شامل محدود کردن سفارش‌های تراشه برای کشورهایی میشود که متحد رسمی آمریکا محسوب نمی‌شوند، مانند کشورهای حوزه خلیج‌فارس.
حاکمان کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس ممکن است امیدوار باشند که روابط نزدیکشان با شرکت‌های بزرگ تکنولوژی آمریکایی بتواند آنها را از چنین تحولاتی در واشنگتن در امان نگه دارد. به عنوان مثال، گوگل قصد دارد یک مرکز هوش مصنوعی در عربستان سعودی راه‌اندازی کند و مایکروسافت هم در سال گذشته میلادی ۱.۵ میلیارد دلار در شرکت اماراتی G۴۲ سرمایه‌گذاری کرده است. در نهایت اما آنها ممکن است با یک انتخاب نه چندان خوشایند روبه‌رو شوند. احتمالا تنش‌های ژئوپلیتیک در دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ تشدید خواهند شد و با این اوصاف غول‌های تکنولوژی آمریکا خود را در رقابت با چین می‌بینند. در همین زمینه برد اسمیت، رئیس هیات‌مدیره شرکت مایکروسافت می‌گوید: «کلید واقعی رهبری آمریکا در دیدگاه بلندمدت، گسترش تکنولوژی آمریکایی در سراسر جهان و البته انجام سریع‌تر این کار از چین است.» اگر حاکمان کشورهای عربی خلیج‌فارس به دنبال تحقق رویاهای تکنولوژیک خود باشند، ممکن است در نهایت مجبور شوند یک طرف را انتخاب کنند.