در حالی که گزارش‌هایی از انحلال سازمان هوش مصنوعی منتشر شده، مسئولان هنوز موضع روشنی نگرفته‌اند و همزمان تدوین اساسنامه سند راهبردی هوش مصنوعی در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در جریان است، اما آیا این تحولات به معنای تغییر ساختار است یا پایان کار این سازمان؟

هوش مصنوعی توسط فلاسفه و ریاضی‌دانانی نظیر جرج بول که اقدام به ارائه قوانین و نظریه‌هایی در مورد منطق کردند، مطرح شده بود. با اختراع رایانه‌های الکترونیکی در سال ۱۹۴۳، هوش مصنوعی، دانشمندان آن زمان را به چالشی بزرگ فراخواند؛ چون این فناوری قادر به شبیه‌سازی رفتارهای هوشمندانه خواهد بود.

برای تکمیل این زنجیره، در سال ۱۹۵۰ آلن تورینگ با آزمون تورینگ خود، «محاسبات و هوشمندی» را مطرح کرد. در این آزمون شرایطی فراهم می‌شود که شخصی با ماشینی تعامل برقرار کند و پرسش‌های کافی برای بررسی اقدامات هوشمندانه ماشین، از آن بپرسد. چنانچه در پایان آزمایش نتواند تشخیص دهد که با انسان یا با ماشین در تعامل بوده، آزمون با موفقیت انجام شده است. تاکنون هیچ ماشینی از این آزمون با موفقیت بیرون نیامده است. کوشش این آزمون برای تشخیص درستی هوشمندی یک سامانه‌ای است که سعی در شبیه‌سازی انسان دارد.

در سال ۱۹۹۷، Deep Blue اولین کامپیوتر شطرنج‌باز بود که توانست مقابل قهرمان جهان بازی کند و همچنین در یک بازی در سطح بالای جهانی پیروز شود. این برنامه توسط شرکت بزرگ IBM گسترش پیدا کرده بود.

اما در سال ۲۰۰۰ جهان با مشکل Y۲k مواجه شد. سیستم‌ها و برنامه‌های پیچیده‌ کامپیوتری که در دهه ۱۹۶۰ ایجاد شده بودند، طوری طراحی شده بودند که فقط دو رقم آخر سال را متوجه می‌شدند و دو رقم اول سال یعنی ۱۹ را به طور کلی کنار گذاشته بودند. با این وجود احساس می‌شد که با قرار گرفتن ۰۰ (دو صفر) در سیستم مشکل برطرف شود، اما کار به این صورت پیش نرفت و در نتیجه باعث یک مشکل بزرگ در سیستم‌ها شد. این موضوع تا حدی پیشرفت هوش مصنوعی را تحت تاثیر خود قرار داد.

در دهه‌ گذشته، نوآوری‌های ایجاد شده در هوش مصنوعی بسیار مهم و پرشتاب بوده است. در این ۱۰ سال هوش مصنوعی به یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره تبدیل شده است. بسیاری در حال استفاده از گوشی‌های هوشمند هستند که دارای دستیار صوتی است و در تمامی پلتفرم‌هایی که حضور دارند، ردپایی از هوش مصنوعی مشاهده می‌شود. هر چه در تاریخچه هوش مصنوعی مشاهده کردیم، بیشتر فعالیت‌ها آزمایشگاهی بود، اما در این دهه هوش مصنوعی دیگر یک رؤیا نیست و در حال استفاده است.

در سال‌های اخیر، ایران نیز گام‌های متعددی برای توسعه و به‌کارگیری هوش مصنوعی برداشته است. این گام‌ها با تدوین سند راهبردی هوش مصنوعی آغاز شد.

تدوین سند ملی هوش مصنوعی کشور از سال ۱۳۹۹ کلید خورد و در سال ۱۴۰۳ ابلاغ شد و بعد از کش و قوس‌های ۴ ساله این سند ابلاغ شد که به باور متخصصان این حوزه در ارزیابی‌های بین‌المللی و در آنجاهایی که موضوع حکمرانی مطرح می‌شد، یکی از ملاک‌های ارزیابی تعداد قوانین و مقررات هوش مصنوعی مصوب در کشورها بود، در حالی که ایران پیش از این فاقد یک سند ملی بوده است و این سند در یک شرایط اضطرار ابلاغ عمومی شد.

از ساخت سورنا تا الکترونیکی شدن خدمات دولتی

از سال‌های ۹۲ و ۹۳ کشور به این بلوغ فناوری رسید که باید به سمت دولت الکترونیک حرکت کند و در آن زمان اعلام شد که حتما باید نقشه راه و یکسری ضوابط فنی و ضوایط قانونی ترسیم و تدوین شود و یکسری کلان پروژه‌هایی تعریف شد و خروجی آن تدوین ضوابط فنی دولت الکترونیک و کلان پروژه‌های تحولی مرتبط با آن و تعیین تکلیف وظایف هر دستگاه‌ بود.

بعد از یک دهه در سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱، کشور گام‌های بزرگی در مسیر دولت الکترونیکی برداشت و بسیاری از خدمات به صورت الکترونیکی ارائه شد که این اولین گام موفقیت‌آمیز برای حرکت به سمت هوشمندسازی بوده است.

با این سابقه مجریان و قانونگذاران به این جمع‌بندی رسیدند که کشور باید در مسیر دولت هوشمند گام بردارد و برای دستیابی به این هدف پروژه‌های پیشران دولت هوشمند تعریف شد. از این رو شورای اجرایی فناوری اطلاعات کشور، مصوبه‌ای تحت عنوان «پروژه‌های پیشران دولت هوشمند» را به امضای رئیس‌جمهور شهید در تاریخ ۱۸ آبان سال ۱۴۰۲ به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ کرد.

در این مصوبه تعریفی از هوشمندسازی و دولت هوشمند ارائه شد و در نهایت پروژه‌های کلان و پیشران دولت هوشمند پیش‌بینی شد که اتفاقا اولین کلان پروژه‌ای که تعریف شده، به وزارت علوم مربوط می‌شد؛ بر این اساس «ایجاد سکوی هوشمند خدمات آموزش عالی کشور» به وزارت علوم واگذار شد و برای اجرای آن وزارت بهداشت، وزارت آموزش و پرورش، دانشگاه آزاد اسلامی، حوزه‌های علمیه و سازمان سنجش باید با این وزارتخانه همکاری داشته باشند.

از این رو مشاهده می‌شود که کشور در حوزه دولت الکترونیک به ‌خوبی پیش‌ رفت و این تجربه موفق به اجرای پروژه دولت هوشمند تسری یافت؛ ولی در سند ملی هوش مصنوعی به جای آنکه پروژه‌های پیشران تعریف شود، برخی محورهای اولویت‌دار عنوان شده است.

البته قبل از آن محققان دانشگاه تهران از سال ۱۳۸۷ ساخت ربات انسان‌نمای «سورنا» را در دستور کار قرار دادند. «سورنا ۱» که نمادی برای اعلام آغاز پروژه طراحی، ساخت و هوشمندسازی ربات انسان‌نما در کشور است، یک ربات ۱۶۵ سانتی‌متری با وزن ۶۰ کیلوگرم است که از قابلیت حرکت بر روی مسیر از قبل تعیین شده توسط موتورهای DC و سیستم مسیریاب و همچنین، حرکت و فعالیت به صورت دستی از طریق اپراتور برخوردار است. علاوه بر این، «سورنا۱» قابلیت تکلم متن‌های از پیش تعیین شده (در تمامی مراحل فعالیت) را نیز دارد.

چهار نسل از سورنا با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ساخته شده که نسل چهارم آن در سال ۱۳۹۸ رونمایی شد. درجات آزادی این ربات به ۴۳ درجه افزایش پیدا کرده و از انعطاف بیشتری در حرکات بالاتنه برخوردار شده است. در حالی که سرعت میانگین در «سورنا ۳» به ۰٫۳ کیلومتر بر ساعت می‌رسید، «سورنا ۴» با سرعت ۰٫۷ کیلومتر بر ساعت می‌تواند حرکت کند. قد این ربات ۱۷۰ سانتی‌متر و وزن آن نیز به ۶۸ کیلوگرم ارتقاء یافت.

همچنین قابلیت‌های نرم‌افزاری و هوش مصنوعی ربات نیز در مقایسه با نسل‌های قبلی بهبود یافته است و می‌تواند به کمک هوش مصنوعی متن فارسی را به صوت و صوت فارسی را به متن تبدیل کند و به کمک دو دوربین عمق موجود بر روی ربات اجسام را تشخیص دهد و آن‌چها را با دستش دنبال کند.

در سال ۲۰۲۰ انجمن مهندسان مکانیک آمریکا در گزارشی از این ربات در میان ۱۰ ربات انسان‌نما در سال ۲۰۲۰ به عنوان یک «ربات پژوهشی» نام برد.

سند راهبردی حوزه هوش مصنوعی

در جلسه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی که روز سه‌شنبه ۲۹ خرداد سال ۱۴۰۳ به ریاست محمد مخبر سرپرست ریاست جمهوری تشکیل شد، سند راهبردی هوش مصنوعی به تصویب رسید. طبق این سند ملی، جمهوری اسلامی ایران در افقی ۱۰ ساله در جمع ۱۰ کشور پیشروی جهان در این حوزه قرار می‌گیرد. توسعه آینده‌نگرانه زیست بوم هوش مصنوعی، رعایت حریم خصوصی و امنیت داده‌ها از اهم اهداف این سند مطرح شده است.

در این سند آمده است: جمهوری ‌اسلامی ‌ایران در افق ۱۴۱۲ هجری شمسی، با برخورداری از زیست‌بوم هوش مصنوعی پیشرفته و نوآور مبتنی بر اصول و ارزش‌ها، اتکا بر قابلیت‌ها و توانمندی‌های ملی و تعاملات بین‌المللی، بین کشورهای پیشرو هوش مصنوعی دنیا قرار دارد و با استفاده از این فناوری در حکمرانی، موضوعات کلان کشور، ثروت‌آفرینی و رفاه اجتماعی بیشترین بهره‌وری را ایجاد می‌کند.

همچنین در این جلسه مقرر شد: سازمان ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک سازمان مستقل زیر نظر رئیس جمهور تأسیس و اساسنامه این سازمان نیز ظرف مدت ۳ ماه به تصویب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی خواهد رسید.

چشم‌انداز، اهداف کلان و شاخص‌های ارزیابی کلان در ۷ حوزه «سرمایه انسانی»، «زیرساخت»، «علم و پژوهش»، «نوآوری»، «رقابت‌پذیری اقتصادی»، «توسعه تعاملات بین‌المللی» و «اثربخشی» به این شرح است:

ایجاد سکوی ملی هوش مصنوعی

۲۵ اسفند سال ۱۴۰۳ سکوی ملی MVP به همت پژوهشکده فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته و مرکز نوآوری علم داده و هوش مصنوعی دانشگاه صنعتی شریف و با همکاری نزدیک به ۱۰۰ نفر نیروی انسانی شامل ۱۵۰ پژوهشگر، توسعه‌دهنده، ۱۳ دانشجوی دکترا و ارشد و ۷ نفر از نیروهای پشتیبانی و اجرایی رونمایی شد.

MVP یا حداقل محصول پذیرفتنی (Minimum Viable Product) یک نسخه اولیه از یک محصول است که با حداقل ویژگی‌های لازم ساخته می‌شود تا بتوان آن را در سریع‌ترین زمان ممکن به بازار عرضه کرد و بازخورد کاربران را دریافت کرد. هدف از MVP این است که بدون صرف هزینه و زمان زیاد، اعتبار یک ایده سنجیده شود و محصول بر اساس نظرات کاربران بهبود یابد.

سکوهای هوش مصنوعی با چت جی‌پی‌تی تفاوت دارند: ChatGPT یک مدل زبان هوش مصنوعی است که برای پردازش و تولید متن طراحی شده است. این مدل بر اساس شبکه‌های عصبی و یادگیری عمیق کار می‌کند و قابلیت مکالمه، خلاصه‌سازی، ترجمه و تولید محتوا را دارد، ولی سکوهای هوش مصنوعی معمولاً مجموعه‌ای از ابزارها، زیرساخت‌ها و APIهایی هستند که توسعه‌دهندگان می‌توانند از آنها برای ساخت، آموزش و استقرار مدل‌های هوش مصنوعی استفاده کنند. برخی از معروف‌ترین سکوهای هوش مصنوعی شامل Google Cloud AI، Microsoft Azure AI، Amazon AI Services و OpenAI API هستند.

ChatGPT یک محصول یا مدل خاص از هوش مصنوعی است، درحالی‌که سکوی هوش مصنوعی می‌تواند شامل چندین مدل، ابزارهای توسعه، سرویس‌های پردازش داده و یادگیری ماشین باشد. ChatGPT معمولاً برای پردازش زبان طبیعی استفاده می‌شود، اما سکوهای هوش مصنوعی می‌توانند طیف وسیع‌تری از کاربردها مانند پردازش تصویر، تحلیل داده‌های بزرگ و یادگیری عمیق را شامل شوند.

با رونمایی از نسخه MVP هوش مصنوعی در ۲۵ اسفند سال گذشته مقرر شد تا نسخه آلفای آن در روز ۳۰ شهریور سال ۱۴۰۴ و نسخه بتای آن ۲۵ اسفند سال آینده عرضه شود.

سازمان هوش مصنوعی از ابتدا تا انتها

در ۱۵ اسفند ماه سال ۱۴۰۳ در دومین جایزه سالانه هوش مصنوعی اعلام شد که سازمان هوش مصنوعی، منحل می‌شود و پس از آن به عنوان ستادی از ستادهای معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری به کار خود ادامه خواهد داد. این خبر هر چند که بارها تکذیب شد، ولی شنیده‌ها حاکی از انحلال این سازمان را دارد.

سازمان ملی هوش مصنوعی در روز ۱۹ تیر ۱۴۰۳ در ساختمانی استیجاری افتتاح شد و از آغاز افتتاح این سازمان تاکنون هیچ پروژه چشمگیری در آن تعریف و سرمایه‌گذاری نشده است. هدف اصلی این سازمان، سیاست‌گذاری، تنظیم‌گری و هماهنگی فعالیت‌های مرتبط با هوش مصنوعی در سطح ملی است و با این حال، اخیراً گزارش‌هایی درباره وضعیت مبهم این سازمان منتشر شده است. برخی منابع از مشکلات بودجه‌ای و عدم تخصیص منابع مالی کافی خبر داده‌اند که منجر به کاهش تعداد نیروها و توقف پروژه‌ها شده است.

در مقابل، برخی مقامات دولتی اخبار مربوط به انحلال یا ادغام این سازمان را تکذیب کرده و بر ادامه فعالیت‌های آن تأکید داشته‌اند. با توجه به این تناقضات، وضعیت فعلی سازمان ملی هوش مصنوعی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و نیازمند شفاف‌سازی بیشتر از سوی مقامات مسئول است.

این در حالی است که علیرضا قشقاوی، معاون توانمندی زیست بوم سازمان ملی هوش مصنوعی، درباره گمانه زنی برخی رسانه‌ها مبنی بر احتمال انحلال یا ادغام سازمان ملی هوش مصنوعی، گفت:‌ خیر چنین چیزی موضوعیت ندارد. رئیس محترم جمهور، در تاریخ ۳۰ آبان تدوین و تصویب اساسنامه سازمان ملی هوش مصنوعی را به معاونت علمی ریاست جمهوری ابلاغ کرده است و از آن تاریخ بیش از ۳ ماه گذشته است، با این وجود هنوز بحث اساسنامه به سرانجام نرسیده و قاعدتا پذیرفته هم نیست که وقتی ریاست محترم جمهور ابلاغیه‌ای را صادر کرده است، نهادی ذیل دولت و تابع رئیس‌جمهور بخواهد اقدامی خلاف آن انجام دهد.

قشقاوی در رد احتمال انحلال سازمان ملی هوش مصنوعی، افزود: اساسا تاسیس سازمان ملی هوش مصنوعی مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی است، بنابراین هر تغییری بخواهد در ماهیت و موجودیت سازمان ملی هوش مصنوعی ایجاد شود، قاعدتا باید در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصمیم‌گیری شود؛ چه راجع به ماهیت سازمانی، چه راجع به جایگاه ساختاری این سازمان که طبق سند ملی هوش مصنوعی زیر نظر مستقیم ریاست محترم جمهور باید قرار داشته باشد.

معاون سازمان ملی هوش مصنوعی، تاکید کرد: فارغ از همه موضوعات، ضرورت فعالیت سازمان ملی هوش مصنوعی زیرنظر مستقیم رئیس جمهور، فرمایش صریح رهبر معظم انقلاب در دیدار با هیات دولت چهاردهم است و طبیعتا ما چشم انتظار هستیم که این فرمایش رهبری، در اسرع وقت، جامه عمل پوشانده شود.

وی افزود: تجربه کشورهای پیشرو هم، در نهادسازی متمرکز برای متولی‌گری توسعه هوش مصنوعی همین را نشان می‌دهد؛ بنابراین امیدواریم اساسنامه سازمان با سرعت بیشتری به تصویب برسد و شروع فعالیت‌های جدی‌تر این سازمان را هم شاهد باشیم.

با وجود انتشار گزارش‌هایی درباره انحلال سازمان هوش مصنوعی، همچنان ابهامات زیادی در این خصوص وجود دارد. در حالی که برخی منابع از پایان فعالیت‌های این سازمان خبر می‌دهند، مسئولان رسمی تاکنون موضع شفافی در این زمینه اتخاذ نکرده‌اند.

هم‌زمان با این گمانه‌زنی‌ها، تدوین اساسنامه سند راهبردی هوش مصنوعی در دستور کار معاونت علمی ریاست‌جمهوری قرار دارد و به نظر می‌رسد که سیاست‌گذاری کلان این حوزه همچنان در اولویت قرار دارد، اما ساختار اجرایی آن ممکن است دستخوش تغییر شود. این موضوع پرسش‌هایی را درباره آینده مدیریت توسعه هوش مصنوعی در کشور ایجاد کرده است.