در دهه‌های اخیر، زندگی روزمره بسیاری از افراد بالای ۵۰ سال به طرز فزاینده‌ای با فناوری دیجیتال گره خورده است. این تغییر در سبک زندگی، پرسش‌هایی درباره تأثیر احتمالی آن بر سلامت ذهنی و کارکرد شناختی در دوران سالمندی برانگیخته است.

در گذشته، نظریه‌هایی مطرح شده بود که استفاده مداوم از گوشی‌های هوشمند، اینترنت و رایانه ممکن است منجر به کاهش توانایی‌های شناختی و بروز زودهنگام نشانه‌های زوال عقل شود. این دیدگاه که با عنوان «زوال عقل دیجیتال» شناخته می‌شود، بر این فرض استوار بود که اتکای زیاد به فناوری، ذهن انسان را تنبل می‌کند. با این حال، از سوی دیگر برخی پژوهشگران معتقد بودند که فناوری‌های دیجیتال، با فعال نگه داشتن مغز و تسهیل تعاملات اجتماعی، می‌توانند به حفظ توان ذهنی کمک کنند.

در همین راستا، دو پژوهشگر به نام‌های جرد بنج و مایکل اسکالین از دانشگاه تگزاس، مطالعه‌ای جامع انجام داده‌اند. آن‌ها در این پژوهش که تحت عنوان یک فرا-تحلیل انجام شده، نتایج ۵۷ مطالعه منتشرشده را بررسی کردند. این مطالعات شامل داده‌های بیش از ۴۰۰ هزار فرد بزرگسال از کشورهای مختلف بود که میانگین سنی آن‌ها حدود ۶۹ سال بوده و همگی یا تحت آزمایش شناختی قرار گرفته بودند یا دارای ارزیابی تشخیصی در این زمینه بودند.

روش کار آن‌ها به این صورت بود که ابتدا اطلاعات مربوط به استفاده افراد از ابزارهای دیجیتال (مانند گوشی هوشمند، رایانه یا اینترنت) جمع‌آوری شده و سپس این اطلاعات با وضعیت ذهنی و شناختی آن‌ها در طول زمان مقایسه شد. برخی از این مطالعات، پیگیری طولانی‌مدت شرکت‌کنندگان را تا بیش از ۶ سال در بر داشتند، که این امر به اعتبار نتایج افزود.

یافته‌های به‌دست‌آمده به روشنی فرضیه زوال عقل دیجیتال را رد کردند. نه‌تنها شواهدی دال بر کاهش توان شناختی در اثر استفاده از فناوری دیده نشد، بلکه استفاده از فناوری دیجیتال با کاهش خطر ابتلا به اختلالات شناختی همراه بود. این کاهش ریسک تنها به دلایل جمعیت‌شناسی یا سبک زندگی افراد قابل توجیه نبود.

نتایج طولی مطالعات نیز نشان داد که افرادی که به طور منظم از فناوری‌های دیجیتال استفاده می‌کردند، در بازه‌های چندساله با احتمال کمتری دچار افت ذهنی می‌شدند. این یافته‌ها، دیدگاه رایج درباره تأثیر منفی فناوری بر مغز را زیر سؤال می‌برد و بیانگر نقش احتمالی فناوری در حفظ سلامت شناختی در سالمندی است.

با وجود این، پژوهشگران تأکید می‌کنند که یافته‌ها صرفاً نشان‌دهنده یک رابطه آماری هستند و هنوز مشخص نیست که مکانیسم دقیق این اثرگذاری چیست. به بیان دیگر، استفاده از فناوری ممکن است هم‌زمان با سایر عوامل مؤثر بر سلامت ذهنی رخ دهد، ولی نمی‌توان به‌طور قطع گفت که خود فناوری علت مستقیم این تأثیر است.

اهمیت این یافته‌ها در شرایطی است که جمعیت جهان به سمت سالمندی پیش می‌رود و نگرانی درباره شیوع اختلالات شناختی مانند آلزایمر رو به افزایش است. اگر استفاده هوشمندانه از ابزارهای دیجیتال بتواند حتی به‌طور نسبی به حفظ کارکرد مغز کمک کند، این امر می‌تواند تأثیر مهمی در کاهش بار بیماری‌های شناختی در آینده داشته باشد.

نتایج این پژوهش در نشریه Nature Human Behaviour منتشر شده‌اند. این نشریه یکی از زیرمجموعه‌های انتشارات Springer Nature است که در زمینه رفتار و سلامت انسان فعالیت می‌کند.