در دورانی که طوفان‌های گردوغبار، خشکسالی و فرونشست زمین به معضلات جدی زیست‌محیطی استان کرمان تبدیل شده‌اند، دسترسی آنی و دقیق به داده‌های ماهواره‌ای نه‌تنها یک مزیت فناورانه، بلکه ضرورتی استراتژیک برای تصمیم‌سازی‌های محیط‌زیستی و مدیریت بحران به‌شمار می‌رود. در این میان، پیشنهاد راه‌اندازی ایستگاه زمینی دریافت تصاویر ماهواره‌ای در کرمان می‌تواند افق تازه‌ای برای پایش علمی ریزگردها، تحلیل تغییرات اقلیمی و توسعه کسب‌وکارهای فضاپایه در منطقه بگشاید؛ اگر از شعارهای تبلیغاتی فراتر رود و به زیرساختی عملیاتی بدل شود.

در عصر فناوری‌های پیشرفته و داده‌محور، فضا دیگر تنها قلمرو کاوش‌های نجومی نیست، بلکه به بستری حیاتی برای پایش زمین، مدیریت منابع و پیش‌بینی بحران‌های طبیعی بدل شده است. در این میان، «ایستگاه‌های زمینی دریافت تصاویر ماهواره‌ای» نقشی کلیدی و بی‌بدیل ایفا می‌کنند؛ مراکزی که چون چشمانی دقیق و همیشه بیدار، داده‌های ارزشمند ارسالی از ماهواره‌ها را دریافت، پردازش و به اطلاعات قابل‌تحلیل برای تصمیم‌گیری‌های کلان تبدیل می‌کنند.

در شرایطی که ایران با مخاطراتی چون خشکسالی، فرونشست زمین، زلزله و تغییرات اقلیمی مواجه است، توسعه و تجهیز این ایستگاه‌ها نه‌تنها یک ضرورت فناورانه، بلکه یک نیاز ملی در مسیر مدیریت هوشمند و آینده‌نگرانه کشور به شمار می‌رود.

ایستگاه‌های زمینی دریافت تصاویر ماهواره‌ای از چند بخش اصلی و مکمل تشکیل شده‌اند که هرکدام نقش مهمی در دریافت، پردازش و ذخیره‌سازی داده‌های ماهواره‌ای ایفا می‌کنند. یکی از اجزای اصلی ایستگاه زمینی دریافت تصاویر ماهواره‌ای آنتن و سیستم رهگیری (Tracking Antenna System) است که ماموریت دریافت سیگنال‌های ماهواره‌ای در لحظه عبور ماهواره از آسمان را بر عهده دارد.

گیرنده و دمدولاتور (Receiver & Demodulator) برای دریافت سیگنال‌های دریافتی از آنتن و تبدیل آنها به داده‌های دیجیتال قابل‌پردازش، سیستم پردازش اولیه داده‌ها (Preprocessing Unit) برای کالیبره، تصحیح هندسی و فنی داده‌ها، زیرساخت ذخیره‌سازی و آرشیو (Storage & Archive System) برای ذخیره‌سازی داده‌های دریافتی از دیگر بخش‌های ایستگاه‌های ماهواره‌ای است.

سازمان فضایی به دلیل وظایف ذاتی خود، راه‌اندازی ایستگاه‌های دریافت تصاویر ماهواره‌ای را بر عهده دارد و ایستگاه زمینی ماهدشت (کرج) وابسته به سازمان فضایی ایران یکی از مهم‌ترین مراکز دریافت داده‌های ماهواره‌ای کشور به شمار می‌رود. این ایستگاه قابلیت دریافت داده از ماهواره‌هایی مانند IRS، Landsat، SPOT و غیره را نیز دارد.

در سال ۹۵ دومین مرکز فضایی ایران در جزیره قشم راه اندازی شد. مرکز فضایی قشم با هزینه ۶۸ میلیارد ریال به منظور رصد و پایش تصاویر ماهواره‌های بومی ساخته شده و به لحاظ موقعیت مکانی از اهمیت ویژه‌ای در دریافت اطلاعات از ماهواره‌ها برخوردار است.

اخیرا وحید یزدانیان رئیس پژوهشگاه فضایی ایران در نخستین رویداد ملی هوافضا و گردشگری نجوم با عنوان «فرگام ایونت ۲۰۲۵» که در کرمان برگزار شد، در آن از امکان راه‌اندازی ایستگاه زمینی دریافت تصاویر ماهواره‌ای در کرمان سخن گفت.

وی اعلام کرد: این اقدام که نه‌تنها می‌تواند مزیت رقابتی برای استان در مقایسه با همجواران ایجاد کند، بلکه به رونق کسب‌وکارهای فضاپایه در حوزه کشاورزی، منابع آب، معادن و پایش زیست‌محیطی نیز کمک خواهد کرد.

حال این سؤال مطرح می‌شود که متولی تاسیس ایستگاه‌های فضایی، چه نهادی است؟ و آیا وضعیت پیشرفت پروژه‌های ماهواره‌های کشور به گونه‌ای است که بخواهیم با صرف هزینه‌های گزاف در شرایط فعلی، نسبت به راه‌اندازی ایستگاه‌های متعدد فضایی اقدام کنیم؟

بر اساس اعلام پژوهشگاه فضایی ایران، «بررسی و شناسایی نیازهای پژوهشی برای توسعه چرخه کامل فناوری‌های مورد نیاز بخش فضایی کشور و تدوین طرح‌های پژوهشی مناسب برای رفع این نیازها»، «اجرای طرح‌های پژوهشی بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای به منظور تحقق اهداف پژوهشگاه»، «فراهم آوردن امکانات لازم و متناسب با فعالیت‌های پژوهشی و فناوری مرتبط» و «همکاری پژوهشی و فناوری با دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی و فناوری و مراکز علمی و صنعتی دولتی و غیردولتی داخل و خارج از کشور به منظور ارتقای کیفیت فعالیت‌های پژوهشی و فناوری در زمینه علوم و فناوری‌های فضایی» از وظایف این پژوهشگاه به شمار می‌رود.

ویژگی‌های ایجاد ایستگاه فضایی

ایستگاه‌های فضایی باید در مکانی با آسمان باز و حداقل نویز رادیویی تاسیس شوند. این ایستگاه‌ها باید به دور از مناطق پرجمعیت، صنعتی یا فرودگاه‌ها باشند تا تداخل الکترومغناطیسی کاهش یابد.

همچنین این ایستگاه‌ها باید دارای دید افق وسیع برای پوشش کامل مسیر عبور ماهواره‌ها باشند. دسترسی به فیبر نوری یا اینترنت پرسرعت برای ارسال داده به مراکز پردازش، اتصال به شبکه برق پایدار با سیستم‌های پشتیبان UPS، مقاومت در برابر زلزله، سیلاب، طوفان شن یا سایر بلایای طبیعی از دیگر ویژگی‌های این ایستگاه‌ها است. علاوه بر آن این ایستگاه‌ها باید در نزدیکی با مراکز علمی، دانشگاهی یا تحقیقاتی برای استفاده بهتر از داده‌ها باشند.

کرمان هر چند از آسمانی بسیار صاف و کم‌ابر برخواردار بوده و در نواحی خشک ایران قرار دارد و برای دریافت سیگنال ماهواره‌ای مناسب است، ولی علاوه بر آنکه در منطقه‌ای زلزله‌خیز قرار گرفته، اکثر نواحی آن در معرض طوفان‌های شن قرار دارند؛ از این رو تجهیزات آن نیاز به پوشش‌های محافظ دارند.

کاهش هزینه‌های پردازش تصاویر ماهواره‌ای با ایستگاه‌های متحرک

در دنیای امروز که داده‌های ماهواره‌ای نقشی حیاتی در مدیریت منابع، پایش زیست‌محیطی و پاسخ به بحران‌های طبیعی ایفا می‌کنند، ضرورت دسترسی سریع، دقیق و انعطاف‌پذیر به این داده‌ها بیش از گذشته احساس می‌شود که امروزه ایستگاه‌های متحرک ماهواره‌ای به عنوان پاسخی نوآورانه به محدودیت‌های جغرافیایی و زیرساختی، برای دریافت و پردازش داده‌های ماهواره‌ای وارد میدان شده‌اند.

این ایستگاه‌ها که بر روی خودروها، کشتی‌ها یا سازه‌های قابل‌ جابه‌جایی نصب می‌شوند، قادرند در هر نقطه‌ای از کشور یا حتی در میان آب‌های آزاد مستقر شده و به‌طور مستقیم با ماهواره‌ها ارتباط برقرار کنند. از مأموریت‌های امدادی در مناطق زلزله‌زده گرفته تا پژوهش‌های علمی در کویرهای ایران، ایستگاه‌های سیار می‌توانند نقش مکمل و گاه جایگزین ایستگاه‌های ثابت را ایفا کنند.

این مراکز، بر خلاف ایستگاه‌های زمینی ثابت، روی وسایل نقلیه زمینی مثل خودروهای مجهز، کاروان‌ها یا تریلرها و یا وسایل دریایی مانند کشتی‌ها یا شناورهای تحقیقاتی نصب می‌شوند و هدف آنها فراهم‌کردن دسترسی به ارتباطات ماهواره‌ای و دریافت داده در هر مکان و شرایط خاص است.

این روش که نسبت به ایستگاه‌های ثابت فضایی هزینه کمتری را می‌طلبد، در کشورهای پیشرفته کاربردهای وسیعی یافته است؛ ارتش‌ها و سازمان‌های امدادرسانی (مثل ارتش آمریکا یا صلیب سرخ بین‌المللی) از واحدهای ماهواره‌ای سیار برای برقراری ارتباط و دریافت داده در مناطق بحران‌زده استفاده می‌کنند.

در ایران با توجه به شرایط اقلیمی و کمبودهای اعتباری بهتر است به این سمت حرکت کنیم و پژوهشگاه فضایی به عنوان مرکز انجام فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی نسبت به عملیاتی شدن این نوآوری تحقیق کند.

با وجود آن‌که پژوهشگاه فضایی ایران طبق اساسنامه خود متولی شناسایی نیازهای پژوهشی، توسعه فناوری‌های نوین فضایی و همکاری با دانشگاه‌ها و نهادهای علمی است، اما در عمل هنوز شواهدی روشن از تبدیل این مأموریت‌ها به خروجی‌های ملموس و عملیاتی در سطح ملی دیده نمی‌شود. در شرایطی که فناوری‌های فضاپایه می‌توانند نقشی حیاتی در مدیریت بحران‌های محیط‌زیستی، کشاورزی، منابع آب و معادن کشور ایفا کنند، تمرکز پژوهشگاه همچنان در سطح مطالعاتی و غیرکاربردی باقی مانده است.

راه‌اندازی ایستگاه‌های فضایی جدید به‌ویژه در استان‌هایی مانند کرمان که هم فرصت و هم تهدیدهای زیست‌محیطی ویژه‌ای دارند، باید بر پایه تحلیل نیاز، توجیه اقتصادی و هدف‌گذاری عملیاتی انجام شود، نه صرفاً با رویکرد نمایش توان یا رقابت استانی. از این منظر، انتظار می‌رود پژوهشگاه فضایی ایران به‌جای تمرکز صرف بر راه‌اندازی زیرساخت، نقشی فعال‌تر در بومی‌سازی فناوری، تولید دانش کاربردی و تربیت نیروی انسانی متخصص ایفا کرده و از تکرار الگوی ساخت‌وساز بدون بهره‌برداری واقعی پرهیز کند.

علاوه بر آن با گذشت سال‌ها از فعالیت پژوهشگاه فضایی ایران، آن‌چه در عمل مشاهده می‌شود فاصله‌ای معنادار بین شعارها و دستاوردهای واقعی است. این نهاد که باید محور توسعه دانش‌بنیان و فناوری‌های بومی در حوزه فضا باشد، هنوز درگیر جلسات، طرح‌های روی کاغذ و گزارش‌های پژوهشی غیرعملیاتی است. در حالی‌ که کشورهای پیشرو با استفاده از ایستگاه‌های سیار، شبکه‌های پردازش داده و مشارکت با بخش خصوصی به سمت بهره‌برداری واقعی از فضا حرکت کرده‌اند، پژوهشگاه فضایی ایران همچنان در مرحله بررسی، تدوین و مطالعه باقی مانده است.

اظهارنظرهای عمومی درباره راه‌اندازی ایستگاه‌های جدید بدون ارائه چشم‌انداز دقیق، منابع تأمین اعتبار، زیرساخت علمی و برنامه مشخص برای بهره‌برداری، بیشتر رنگ تبلیغاتی دارد تا فنی. اگر پژوهشگاه فضایی ایران در اجرای مأموریت‌های خود ناتوان است، زمان آن رسیده که نهادهای چابک‌تر و بخش خصوصی وارد میدان شوند؛ چرا که کشور بیش از هر زمان دیگری به دستاورد واقعی نیاز دارد، نه شعارهای فضاییِ بی‌فرود.