شکاف دیجیتال یا نابرابری در دسترسی به فناوری و اطلاعات، پدیده‌ای جهانی است که در کشورهای درحال‌توسعه همانند ایران فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی را از میان می‌برد. این شکاف بیش از آنکه برآمده از مشکلات سنتی همانند محدودیت‌های آموزشی باشد، مسئله‌ای سیستماتیک علیه مشارکت‌های بین‌المللی فناورانه است. می‌دانیم که در بسیاری از بسترهای بین‌المللی، مانند Internet Governance Forum به ضرورت رفع شکاف دیجیتال و تضمین حقوق دیجیتال تأکید می‌شود اما تحریم‌های فناورانه جزئی از جهان نابرابر امروز است. در ایران هم تحریم‌های بین‌المللی اثری غیرقابل انکار بر این شکاف گذاشته است؛ تحریم‌ها دسترسی به فناوری‌های جهانی را محدود، زیرساخت‌ها را تضعیف و نابرابری را تشدید کرده‌اند که این رویه با تمام سرفصل‌های دسترسی و شمول آزادانه ملت‌ها به فناوری، در تضاد است.

ایلیا وکیلی-فعال حقوق دیجیتال: شکاف دیجیتال یا نابرابری در دسترسی به فناوری و اطلاعات، پدیده‌ای جهانی است که در کشورهای درحال‌توسعه همانند ایران فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی را از میان می‌برد. این شکاف بیش از آنکه برآمده از مشکلات سنتی همانند محدودیت‌های آموزشی باشد، مسئله‌ای سیستماتیک علیه مشارکت‌های بین‌المللی فناورانه است. می‌دانیم که در بسیاری از بسترهای بین‌المللی، مانند Internet Governance Forum به ضرورت رفع شکاف دیجیتال و تضمین حقوق دیجیتال تأکید می‌شود اما تحریم‌های فناورانه جزئی از جهان نابرابر امروز است. در ایران هم تحریم‌های بین‌المللی اثری غیرقابل انکار بر این شکاف گذاشته است؛ تحریم‌ها دسترسی به فناوری‌های جهانی را محدود، زیرساخت‌ها را تضعیف و نابرابری را تشدید کرده‌اند که این رویه با تمام سرفصل‌های دسترسی و شمول آزادانه ملت‌ها به فناوری، در تضاد است.

نقش تحریم‌ها در گسترش شکاف دیجیتال

ایران، به عنوان یک اقتصاد پیرامونی، با موانع مهمی بر سر راه توسعه مواجه است. تحریم‌های بین‌المللی، به‌ویژه در بخش فناوری، این چالش‌ها را تشدید می‌کنند. کارکرد این تحریم‌ها به شکلی است که نوآوری را مختل، زیرساخت‌ها را محدود و ایرانیان را از اقتصاد جهانی جدا می‌کنند. در کنار سیاست‌های داخلی، از قبیل محدودیت دسترسی و سانسور، تحریم‌ها دسترسی به ابزارهای و فناوری‌های دیجیتال را دشوار کرده و فعالان ایرانی را در مبارزه برای رفع این محدودیت‌ها با مشکلات دوچندان مواجه می‌کند.

محدودیت‌های زیرساختی

تحریم‌ها مانع دسترسی ایران به تجهیزات شبکه به‌روز و کارآمد می‌شوند. شرکت‌های بین‌المللی از فروش فناوری به ایران منع شده‌اند که توسعه زیرساخت‌های اینترنتی را برای شرکت ارتباطات زیرساخت و دیگر اپراتورها دشوار کرده است. این محدودیت‌ها کیفیت و مقرون‌به‌صرفه‌بودن اینترنت را کاهش داده و میلیون‌ها نفر را از اتصال پایدار و سریع محروم می‌کنند.

موانع دسترسی به منابع آموزشی

تحریم‌ها دسترسی به پلتفرم‌های آموزشی آنلاین را مسدود می‌کنند. شرکت‌هایی مانند گوگل، مایکروسافت و آمازون، خدمات و محتواهای آموزشی خود را برای کاربران ایرانی محدود کرده‌اند که این امر حتی با مجوز عمومی (2-D) برای حمایت از آزادی دیجیتال در تضاد است. این محدودیت‌ها شامل مسدودسازی IPهای ایرانی، ممنوعیت دسترسی به خدمات ابری و جلوگیری از ثبت‌نام با شماره‌های ایرانی است. برای مثال، پلتفرم Code.org به زبان فارسی که یک محیط آموزش برنامه‌نویسی برای کودکان است مدت‌ها به روی ایرانیان بسته بود و فقط پس از تلاش از سوی فعالان حقوق دیجیتال دسترسی به آن ممکن شد. فهرستی طولانی از این منابع در گزارش کیفیت اینترنت ایران ۲۰۲۳ منتشر و در کارزاری برای بازگشایی دنبال شده که از زمان انتشار تاکنون فقط بخش انگشت‌شماری خدمات خود را به ایرانیان گشوده‌اند.

محرومیت اقتصادی و فرهنگی

تحریم‌ها اقتصاد دیجیتال ایران را از بازارهای جهانی جدا کرده و هزینه‌های فناوری را افزایش می‌دهد. این انزوا و به‌صرفه‌نبودن، تنوع فرهنگی آنلاین را تهدید کرده و حضور زبان فارسی را در اینترنت کاهش می‌دهد. کم‌رنگ‌شدن محتوا و خدمات به زبان فارسی در ادامه به تشدید شکاف دیجیتال منجر خواهد شد. تحریم آروان‌کلاد که یک ارائه‌دهنده خدمات ابری ایرانی است، نمونه‌ای از این مسئله است. این شرکت، با ارائه خدماتی مشابه AWS در ایران، قصد بهبود تجربه و کاهش هزینه برای کاربران ایرانی را داشت، اما تحریم‌ها در تناقض با مجوز عمومی (2-D) علیه این شرکت و در نهایت به کاربران نهایی آنلاین ایرانی اعمال کردند.

پیامدها برای کیفیت زندگی دیجیتال

شاخص کیفیت زندگی دیجیتال (DQL) ایران را با عملکردی ضعیف در زمینه‌هایی مانند کیفیت و مقرون‌به‌صرفه‌بودن اینترنت، زیرساخت‌ها و خدمات دولت الکترونیک و امنیت آنلاین در رتبه پایینی ارزیابی کرده است. این رتبه پایین ایران در حالی است که حتی از کشورهایی با چالش‌های مشابه اقتصادی و زیست‌محیطی، علی‌رغم برتری نسبی در زمینه سرمایه انسانی قرار گرفته است.

کیفیت اینترنت ایران به استناد گزارش کیفیت اینترنت ایران به دلیل زیرساخت‌های قدیمی، اختلالات مکرر و محدودیت پهنای باند بین‌المللی پایین است که تحریم‌ها به‌ دلیل ایجاد مانع در به‌روزرسانی زیرساخت‌ها در کنار سیاست‌های محدودکننده داخلی، دو عامل اصلی این مسئله به‌شمار می‌آیند.

زیرساخت‌ها و خدمات دولت الکترونیک ایران نیز هم‌راستای جامعه جهانی توسعه پیدا نکرده‌اند. دسترسی‌نداشتن به پلتفرم‌های ابری جهانی و ابزارهای مدرن، ارائه خدمات عمومی کارآمد را مختل کرده است. همچنین محدودیت دسترسی به منابع آنلاین، سواد دیجیتال را کاهش داده و به‌ویژه جوانان ایرانی را که مشتاق مشارکت در اقتصاد دیجیتال هستند، از نقش‌آفرینی دور نگه داشته است.

پارادوکسی در سرمایه انسانی ایرانی

به استناد گزارش اکوسیستم ابری جهانی ۲۰۲۲، ایران در رده بهترین‌ها در زمینه نیروی کار بااستعداد در زمینه نوآوری و ریاضیات قرار می‌گیرد، اما محدودیت‌های سیستمیک همانند تحریم مانع استفاده از این پتانسیل در داخل کشور می‌شود. بسیاری از ایرانیان به پیشرفت فناوری در خارج از ایران کمک می‌کنند، در حالی که ایران از توسعه دیجیتال عقب مانده است. استعداد به ثمر نشسته ایرانی، اقتصاد جهانی را غنی می‌کند، اما از سویی دیگر ایران و استعدادهای بالقوه‌اش از توسعه محروم می‌مانند.

نتیجه‌گیری

اگرچه ادعا شده است که تحریم، زیرساخت‌های دیجیتال را هدف قرار می‌دهد، اما شهروندان را نیز از دسترسی به آموزش، نوآوری و فرصت‌های دیجیتال محروم می‌کند. در ایران، این محدودیت‌ها ملتی بالقوه توانمند را به انزوای دیجیتال کشانده و نابرابری را تقویت کرده است. برای رفع این شکاف، جامعه جهانی باید در سیاست‌های محرومیت‌زا تجدیدنظر کرده و دسترسی به فناوری را به عنوان یکی از حقوق بشر به رسمیت بشناسد. این انزوا حتی نقش ایران به‌ عنوان تأمین‌کننده منابع را تضعیف می‌کند و ادعای سازمان ملل برای تضمین چرخه عادلانه منابع و جلوگیری از محرومیت کشورها از اکوسیستم اقتصاد جهانی را زیر سؤال می‌برد. شکاف دیجیتال ناشی از تحریم‌ها، ایرانیان را از دسترسی برابر به منابع جهانی محروم کرده و با اصول آزادی و فرصت برابر که توسط سازمان‌هایی همانند یونسکو ترویج می‌شوند، در تضاد است. اینترنت، همان‌گونه که در شعار جامعه اینترنت آمده است، باید نیرویی برای نفع جمعی باشد: باز، متصل، امن و قابل‌ اعتماد برای همه مردم جهان.