اینترنت همچنان جنگ‌زده است
دو هفته از آتش‌بس جنگ ۱۲رزوه و خبر وزیر ارتباطات از برگشت اینترنت به وضعیت عادی می‌گذرد و بررسی کارشناس‌ها و کنشگران اینترنت بیانگر این است که وضعیت اینترنت هر چند در این دو هفته بهبود نسبی پیدا کرده، اما همچنان با وضعیت قبل از جنگ فاصله دارد.
به گفته آنها بسیاری از پروتکلهای رمزنگاری شده در اینترنت همچنان غیرفعال هستند که این موضوع و نه حملات سایبری موجب اختلال و کندی در اینترنت میشود. کاربران ایرانی نیز به همین دلیل در روزهای اخیر بیشتر از قبل با فیلترشکن‌های غیر فعال دست و پنجه نرم می‌کنند.
اختلال‌ها ربطی به حملات سایبری ندارند
از زمان آتش‌بس جنگ ۱۲ روزه و پس از آن اعلام وزیر ارتباطات مبنی بر بازگشت وضعیت اینترنت به قبل جنگ دو هفته گذشت و در این مدت نه تنها اینترنت به وضعیت قبل برنگشت، بلکه کاربران ایرانی در کنار اختلال‌ها و فیلترشکن‌های غیرفعال، قطع چند ساعته اینترنت را هم در ابتدای هفته جاری تجربه کردند.
وزارت ارتباطات هم در این مدت نه تنها نسبت به عدم برگشت اینترنت به دوران قبل جنگ شفاف‌سازی نکرده، بلکه در اظهاراتی محدود فقط حملات سایبری را مقصر دانسته است. این در حالی است که کارشناسان بارها این دلیل را از نظر فنی موجه ندانستند. به اعتقاد آنها، شرکت زیرساخت به صورت زنده و روزانه حملات سایبری را گزارش می‌دهد که بر اساس آن، در هفته اخیر حمله سایبری رخ نداده است.
از طرف دیگر، زمانی می‌توان گفت که حمله سایبری رخ داده است که لینک‌های اتصال به اینترنت قطع نشود و فقط اختلال ایجاد شود. به عبارت دیگر، در زمان حملات سایبری کاربر به اینترنت متصل است، اما این اتصال هر از گاهی قطع و وصل میشود. بنابراین تجربه این روزهای کاربران ایرانی از اینترنت نشان می‌دهد که پروتکل‌ها و فیلترشکن‌ها دیگر فعال نیستند و گوگل کار می‌کند، اما سایتی باز نمی‌شود. این وضعیت بیانگر این است که حمله سایبری رخ نداده و عامدانه در اینترنت اختلال ایجاد شده است.
آرین اقبال، کارشناس امنیت شبکه، نیز به همین موضوع اشاره می‌کند و در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» توضیح می‌دهد: «چه در روزهای اخیر و چه پیش از این اکثر حملات سایبری به شبکه اینترنت کشور به دلیل بدافزارهای موجود در تلفن‌های همراه شهروندان و استفاده از فیلترشکن است و از خارج شبکه نمی‌توان گفت که حجم قابل توجهی حمله سایبری فلج‌کننده داشته باشیم. از سوی دیگر، در صورت حمله سایبری نیز قابل مدیریت هستند و موجب قطع گسترده پروتکلهای ارتباطی در اینترنت نمی‌شود.»
به هر حال تداوم محدودیت‌های اینترنت در دوران پس از جنگ و اثبات چندباره خطر فیلترینگ برای شبکه اینترنت کشور موجب شده است تا باز هم موج جدیدی از انتقادها نسبت به فیلترینگ و لزوم رفع آن شکل بگیرد. برای چندمین یک کارزار دیگر برای رفع فیلترینگ پلتفرم‌های بین‌المللی راه افتاده و نویسندگان آن این‌بار خواستار رفع فیلتر اینستاگرام، تلگرام و یوتیوب از رئیس‌جمهور شده‌اند. این کارزار از اواخر هفته گذشته راه افتاده و تا زمان نگارش این گزارش به امضای بیش از هفت هزار نفر رسیده است. تقابل مخالفان و مدافعان اینترنت آزاد هم دوباره تشدید شده و دسته اول خواستار این هستند که محدودیت‌های اینترنت بدون آسیب رساندن به زندگی روزمره مردم مدیریت شود.
در حالی خواسته این گروه در تضاد با ماهیت اینترنت و ارتباط آن با کسب‌وکار و روزمرگی مردم است که مدافعان رفع فیلترینگ هم بیکار ننشستند و این‌بار هم از قدرت مطالبه‌گری استفاده کردند. حتی ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی، که پیش از اجرای گام اول رفع فیلترینگ در دولت پزشکیان بارها از شکست سیاست فیلترینگ گفته بود، حالا هم ملی شدن اینترنت را اساساً بی‌معنی دانسته و از نظر او فیلترینگ منجر به گسترش استفاده از فیلترشکن‌های جاسوسی در شبکه میشود.
محدودیت‌های جنگی برای اینترنت پابرجاست
در شرایطی که تقابل مدافعان و مخالفان فیلترینگ همچنان ادامه دارد، زخم اختلالات اینترنت کشور از جنگ ۱۲ روزه هنوز بهبود نیافته و بررسی کارشناس‌ها و کنشگران اینترنت بیانگر این است که وضعیت اینترنت هر چند در این دو هفته بهبود نسبی پیدا کرده، اما همچنان با قبل از جنگ فاصله دارد. آرین اقبال، کارشناس امنیت شبکه، نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» درباره آخرین وضعیت اینترنت کشور پس از جنگ ۱۲ روزه توضیح می‌دهد: «با اینکه وضعیت اینترنت در هفته جاری نسبت به هفته گذشته و از زمان آتش‌بس بهتر شده، اما هنوز به شرایط قبل از جنگ برنگشته است.
در دوران جنگ یک قطعی بی‌سابقه برای اینترنت داشتیم و مراکز داده و کاربران به صورت کامل ارتباطی با اینترنت بین‌الملل نداشتند. البته برخی افراد از طریق ارتباط با مافیاهای فیلترشکن راه‌حل‌هایی برای اتصال به اینترنت پیدا کردند.» او در ادامه صحبت‌های خود با اشاره به زمان آتش‌بس و اعلام وزیر ارتباطات مبنی بر بازگشت وضعیت اینترنت به قبل جنگ می‌گوید: «در این زمان ابتدا اینترنت ثابت وضعیت بهتری نسبت به اینترنت همراه داشت که آن هم به مرور بهتر شد، اما ارتباط دیتاسنترها در هفته اول آتش‌بس با اینترنت بین‌الملل همچنان قطع بود تا اینکه در هفته گذشته وصل شدند.
با این حال در حال حاضر هیچ کدام از پروتکلهای رمزنگاری شده کار نمی‌کنند.» این کارشناس در بخش دیگری از صحبت‌های خود با بیان اینکه پروتکلهای رمزنگاری شده اکثرا پروتکل‌هایی هستند که ما روزمره در اینترنت از آنها استفاده می‌کنیم، درباره این پروتکل‌ها توضیح می‌دهد: «پروتکل TLS، SSH و VPN از جمله این پروتکل‌ها هستند که از زمان اعمال محدودیت بر آنها در دوران جنگ تا حالا از کار افتاده‌اند. هر یک از این پروتکل‌ها به تر‌تیب برای باز شدن وب‌سایت‌ها، برای اتصال به سرور و امور فنی استفاده می‌شوند.
البته پروتکل وی‌پی‌ان صرفا محدود به فیلترشکن‌های نمی‌شود، بلکه یکی از ابزارهای تامین امنیت به خصوص برای شرکت‌ها در راستای حفظ امنیت شبکه، سرویس‌ها و نرم‌افزارهای آنهاست. این وضعیت ادامه داشت تا اینکه اوضاع در چند روز اخیر مقداری بهتر شد. البته همچنان در استفاده از پروتکل ارتباطی SSH مشکل داشتیم تا اینکه اینترنت در آخرین ساعات شنبه شب هفته جاری برای چند ساعت قطع شد.»
به گفته اقبال، وضعیت دسترسی به پروتکلهای ارتباطی در اینترنت از زمان قطع چند ساعته بهتر شده و در حال حاضر می‌توان از پروتکل SSH برای ارتباط با خارج از شبکه کشور هم استفاده کرد. البته کسب‌وکارها همچنان برای نیازهای فنی و تخصصی خود به اینترنت با مشکل مواجه هستند. او در این باره توضیح می‌دهد: «این پروتکل‌ها نسبت به سایر پروتکل‌ها کم‌تر استفاده میشود، اما اهمیت زیادی دارند. یکی از این پروتکل‌ها RTC است که برای انتقال صوت و تصویر استفاده میشود.» در مجموع ارزیابی این کارشناس از وضعیت اینترنت پس از آتش‌بس بیانگر این است که با اینکه وضعیت اینترنت در این دو هفته اخیر نسبت به دوران جنگ بهتر شده است، اما همچنان به وضعیت قبل جنگ برنگشته و اختلال‌های زیادی دارد.
حامد بیدی، کنشگر اینترنت، نیز ضمن تایید تداوم محدودیت‌های اینترنت معتقد است که تجربه هر بار اعمال محدودیت بر اینترنت نشان داده است که رفع آنها سخت‌تر از قبل خواهد بود. او با بیان این مطلب به «دنیای اقتصاد» توضیح می‌دهد: «آن دسته از محدودیت‌هایی همچنان بر شبکه اینترنت پابرجاست که مرتبط به پروتکلهای امنیتی هستند. دسته دیگر هم از جنس اختلا‌ل‌هایی هستند که برای رصد شبکه برای جلوگیری از یک سری دسترسی‌ها و ایران اکسس انجام میشود. کاربران تداوم محدودیت‌های اینترنت پس از جنگ را در دو بعد تشدید اختلال‌ها و دیگری غیرفعال شدن فیلترشکن‌ها و کندی اینترنت تجربه می‌کنند.»
بیدی همچنین مطرح می‌کند که جدای از اینکه بخش زیادی از محدودیت‌های اینترنت همچنان پابرجاست، تجربه هر بار اعمال اختلال در اینترنت و قطع آن نشان داده است که این محدودیت‌ها بعد از دوران بحران به سختی برداشته می‌شوند و افراد باید شروع به چانه‌زنی با سیاستگذاران کنند تا بتوانند دسترسی‌ها را به تدریج دوباره فعال کنند. به عبارت دیگر، اینترنت هر بار به یک باره بسته میشود، اما رفع محدودیت‌های آن همواره به سختی و تدریجی بوده است.
او در ادامه به فیلتر موقت تلگرام در سال ۱۳۹۶ اشاره می‌کند و می‌گوید: «این پلتفرم در دورانی به دلیل اقتضای شرایط کشور فیلتر و پس از مدتی رفع فیلتر شد، اما تلگرام در نهایت با دستور قضایی از آن زمان تاکنون فیلتر است. این در حالی است که در زمان بحران گفته می‌شد فیلتر موقتی است، اما بعد از آن گفتند که این پلتفرم با دشمنان همدست بوده و در اغتشاشات نقش داشته است. همانند اتفاقی که این روزها برای واتس‌اپ رخ داده است.»
این کنشگر اینترنت معتقد است که این روزها بیشتر از قبل خطر محدودیت اینترنت، مردم و کسب‌وکارها را تهدید می‌کند؛ زیرا به نظر می رسد بخش‌هایی از دولت و به‌طور خاص مرکز ملی فضای مجازی به دنبال این هستند تا به دلیل شرایط حساس کنونی و حفظ امنیت وضعیت اینترنت را در همان شرایط جنگی نگه دارند. البته برخی از مسوولان دولتی نیز در تلاش هستند تا دسترسی به اینترنت بین‌الملل را بهبود ببخشند.
اینترنت در دوراهی قطع یا رفع فیلتر کامل مانده است
حال و روز اینترنت در دوران پسا جنگ بیانگر اختلال، کندی و محدودیت‌هاست و به نظر می‌رسد که بیشتر از قبل در دوراهی قطع یا رفع فیلتر کامل قرار گرفته است. این در حالی است که پیش از این اینترنت کشور چندان آزاد، باکیفیت و پرسرعت نبود، اما حالا همین اینترنت نیمه‌جان هم با اما و اگر نفس می‌کشد. پیش‌بینی کنشگران و کارشناسان اینترنت نیز از تداوم این وضعیت چندان خوشبینانه نیست.
به اعتقاد گروهی از آنها رفتار مسوولان به گونه ای بوده است که نمی‌توان به رفع محدودیت‌ها امیدوار شد. حامد بیدی، کنشگر اینترنت، نیز همین نگاه را دارد و با اشاره به جنجال‌های ابتدایی رونمایی از طرح صیانت در سال ۱۴۰۰ می‌گوید: «در آن سال بسیار تلاش کردیم تا مقابل طرح صیانت بایستیم، اما یک سال بعد و در سال ۱۴۰۱ فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی شدت گرفت. به نظر می‌رسد باز هم تکرار آن سال‌ها را در این روزها تجربه می‌کنیم.
خواسته و مطالبه خیلی از شهروندان این است که حداقل اینترنت به شرایط قبل از جنگ برگردد.» او در ادامه صحبت‌های خود دوران پساجنگ را به یکی از تاریخی‌ترین لحظات تشبیه می‌کند و معتقد است: «جنگ در لایه‌های مختلف زندگی بین مردم همچنان ادامه دارد و شرایط جنگی اینترنت هم همچنان برقرار است. در این شرایط برخی افراد که مدت‌ها دنبال بهانه برای قطع کامل اینترنت بودند، رضایت بیشتری از تداوم محدودیت‌ها دارند. از نظر آنها دیگر فیلترینگ تاثیرگذار نیست و باید اینترنت به صورت کامل قطع شود.
در مقابل تمام تلاش بخش خصوصی و برخی از دولتی‌ها این است که وضعیت اینترنت را حداقل به قبل از جنگ برگردانند و یا اثبات کنند که فیلترینگ یک اقدام ضدامنیتی بوده و ضربه‌های زیادی به کشور وارد کرده است.» در مجموع و هر چند محدودیت‌های اینترنت و مقاومت مدافعان فیلترینگ ادامه دارد، اما نمی‌توان اهمیت مطالبه‌گری جامعه و بخش خصوصی را انکار کرد. بنابراین کارشناس‌ها و کنشگران معتقدند که سرنوشت قطع یا رفع فیلتر کامل اینترنت به دست مطالبه‌گری، کنش‌گری جامعه، بخش خصوصی و نهادهای صنفی ساخته میشود.