اختلال GPS/ جنگی که همچنان در خیابان‌ها ادامه دارد
در جنگ‌های قرن بیست‌ویکم، سیگنال‌ها گاهی مهم‌تر از گلوله‌اند. در میانه شلیک موشک‌ها و صدای پدافند‌ها در 12 روز جنگ تحمیلی اسرائیل به ایران، نبرد دیگری هم در جریان بود: جنگ بر سر مختصات. در روزهای اوج این جنگ، سامانه موقعیت‌یابی جهانی (GPS) در تهران، قم، تبریز و چند شهر دیگر با اختلال جدی مواجه شد؛ اختلالی که با گذشت نزدیک به سه هفته از اعلام آتش‌بس همچنان ادامه دارد.
در جنگ‌های قرن بیست‌ویکم، سیگنال‌ها گاهی مهم‌تر از گلوله‌اند. در میانه شلیک موشک‌ها و صدای پدافند‌ها در 12 روز جنگ تحمیلی اسرائیل به ایران، نبرد دیگری هم در جریان بود: جنگ بر سر مختصات. در روزهای اوج این جنگ، سامانه موقعیت‌یابی جهانی (GPS) در تهران، قم، تبریز و چند شهر دیگر با اختلال جدی مواجه شد؛ اختلالی که با گذشت نزدیک به سه هفته از اعلام آتش‌بس همچنان ادامه دارد. راننده‌ها مسیر را گم می‌کنند، برنامه‌های پخش اذان از تنظیم خارج شده‌اند، مسافران از مقصدشان دور می‌شوند و زمان رسیدن اتوبوس‌ها مشخص نیست. این اولین‌بار نیست که اختلال هدفمند GPS در داخل ایران مشاهده میشود، اما اختلال اخیر به مراتب گسترده‌تر و بحرانی‌تر از گذشته روی مردم و کسب‌وکارها تأثیر گذاشته است، آن‌هم در شرایطی که قطعی و اختلال اینترنت در کنار اختلال روی مسیریاب‌ها همه چیز را پیچیده‌تر کرده است. شواهد و تحلیل کارشناسان نشان می‌دهد این پدیده بخشی از جنگ الکترونیک است که پیش‌تر نیز در اوکراین و اسرائیل سابقه داشته است؛ مهار دقت موقعیت‌یابی برای اختلال در عملیات نظامی.
اختلال در GPS چطور زندگی روزمره را مختل می‌کند؟
صبح یکی از روزهای اوج حملات اسرائیل به ایران، علی، راننده تاکسی اینترنتی، به مقصدی در شمال تهران رفت، اما ناگهان نقشه در تلفنش قفل شد. او در این مورد به «شرق» می‌گوید: «نشان مسیر رو نشون می‌داد ولی خودم رو وسط دریاچه چیتگر انداخته بود». او مجبور شد با تلفن از مسافر آدرس بپرسد. راننده‌ای در ترمینال جنوب تهران هم به «شرق» می‌گوید اختلال در GPS بسیاری از رانندگان را در زمان جنگ دچار مشکل کرده بود. او به راننده‌ای در خط تبریز اشاره می‌کند که گزارش داده بود زمان‌بندی حرکت اتوبوس‌ها در سیستم ناوگان دچار اختلال شده و کنترل‌کننده‌های هوشمند ترافیک هم از دقت افتاده‌اند. سیستم اتوبوسرانی و مسافرانی که از این سیستم برای حمل‌ونقل خود در شهر استفاده می‌کنند نیز از زمان شروع جنگ تحمیلی به ایران تاکنون، روزهای سخت و همرا با سردرگمی را پشت سر گذاشته‌اند. یکی از رانندگان خط بلوار کشاورز – بهشتی به «شرق» می‌گوید رانندگانی که در سیستم اتوبوسرانی کار می‌کنند، مسیر را بلدند و نیاز به استفاده از مسیریاب ویژه اتوبوسرانی ندارند، اما وقتی قرار باشد یک راننده به مسیر جدیدی فرستاده شود، در این شرایط اختلال در GPS برایش مشکلات زیادی ایجاد می‌کند.
او توضیح می‌دهد: «یک بار مسیر شیفت همیشگی من تغییر کرد و برای رانندگی با اتوبوس به یک مسیر دیگر فرستاده شدم. چون مسیر را نمی‌دانستم، از اپلیکیشن مسیریاب ترافیک تهران استفاده کردم، اما با صدای اعتراض مسافران فهمیدم مسیر را اشتباه می‌روم». می‌گوید ابتدا فکر کرده اپلیکیشن او خراب است وقتی از همکارانش در خط‌های دیگر سؤال کرده، فهمیده همه رانندگان هنگام استفاده از این اپ به دلیل نمایش مکان و مقصد اشتباه با مشکل در مسیریابی مواجه شده‌اند.
اما این اختلال فقط رانندگان تاکسی‌های اینترنتی یا اتوبوس‌های شهری را با مشکل مواجه نمی‌کند و در روی دیگر این سکه مسافران هم با مشکلاتی برای پیداکردن مقصد یا زمان برای رسیدن اتوبوس مواجه شده‌اند.
یکی از مسافرانی که در ایستگاه اتوبوس منتظر است، به «شرق» می‌گوید از اپلیکیشن مخصوص ترافیک وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کند. در این اپلیکیشن وقتی کد ایستگاه وارد شود، زمان رسیدن اتوبوس به مسافران نمایش داده میشود. به دنبال اختلال در GPS مسافران و اتوبوس‌ها در مقاصد و مبدأهای متفاوتی نمایش داده می‌شدند و همین باعث شده بود برخلاف اعلام اپلیکیشن، اتوبوس‌ها سر ساعت اعلام‌شده به مقصد نرسند و به دنبال آن هم مسافران دیرتر به مقاصدشان برسند.
راننده اتوبوسی در این مورد به «شرق» می‌گوید: «مردم از اپ می‌پرسیدن چرا نمی‌تونه موقعیت اتوبوس رو نشون بده. فکر می‌کردن ما تأخیر داریم، ولی در واقع GPS مشکل داشت. در حالی که من در ولیعصر بودم در نقشه مبدأ من روی مهرآباد نمایش داده می‌شد».
سیستم هوایی کشور هم از اختلال‌های GPS در امان نمانده است. هواپیماها در مسیر پرواز و هنگام فرود از سیستم GPS برای موقعیت‌یابی و محاسبه دقیق مسیر، زاویه ورود به باند، سرعت و ارتفاع استفاده می‌کنند. در صورت jamming (پارازیت روی سیگنال) یا spoofing (جعل سیگنال و تغییر مکان کاربر)، موقعیت اشتباه محاسبه شده و سیستم‌های خودکار (مثل autopilot یا سیستم فرود خودکار) ممکن است تصمیمات نادرستی بگیرند. به همین دلیل، برخی فرودگاه‌ها هنگام جنگ یا تمرینات نظامی، از سیستم‌های پشتیبان مانند (ILS) Instrument Landing System) استفاده می‌کنند. علی راد، کارشناس شبکه، در گفت‌وگو با «شرق» در این مورد توضیح می‌دهد: «GPS jamming به‌طور مستقیم سیگنال‌های ماهواره‌ای را مسدود می‌کند، در حالی‌که spoofing سیگنال‌های جعلی را ارسال می‌کند که سامانه‌های ناوبری هواپیما را به سمت محاسبات نادرست می‌برد. این باعث میشود هواپیماها از مسیرشان منحرف شوند». به گزارش روزنامه تایمز لندن، در سال ۲۰۲۴ حدود 430 هزار پرواز جهان دچار
GPS jamming یا spoofing شده‌اند که ۶۲ درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد. برای هر هزار پرواز، حدود ۵۶ پرواز با اختلال GPS مواجه بوده‌اند. طبق این گزارش در مناطقی مانند دریای سیاه، قبرس، اسرائیل، اوکراین و بالتیک، روزانه بیش از هزار هواپیما تحت تأثیر اختلال قرار می‌گیرند. این تمام ماجرا نیست؛ در کنار مشکلاتی که اختلال در GPS برای رانندگان، مسافران و طبیعت‌گردان و از همه مهم‌تر سیستم هوایی کشور به وجود می‌آورد.
علی راد، از این احتمال خبر می‌دهد: «سیستم‌های اذان‌گوی خودکار که از GPS برای تعیین موقعیت استفاده می‌کنند، در صورت دریافت سیگنال‌های نادرست یا قطع‌شده، ممکن است زمان را به اشتباه محاسبه کرده و اذان را زودتر یا دیرتر پخش کنند. اختلال در GPS، خصوصا وقتی مداوم باشد، باعث از کار افتادن قابلیت تنظیم دقیق زمان این دستگاه‌ها میشود».
معادله پیچیده اختلال GPS و اختلال اینترنت
از ۲۳ خرداد که جنگ در آسمان‌های ایران و اسرائیل شروع شد، جنگ در اینترنت هم شدت گرفت و با وجود اعلام آتش‌بس در سوم تیرماه، هنوز آتش‌بسی برای اینترنت اعلام نشده است. در کنار قطعی‌های چند‌روزه اینترنت در طول جنگ، اختلال‌ها و کاهش کیفیت همچنان صدای کاربران و کسب‌وکارها را بلند کرده است؛ اعتراضی که برای پایان‌دادن به این شرایط، گوش شنوایی ندارد. در کنار اختلال‌های ثابت مانده روی اینترنت ثابت و همراه، کاربران TD-LTE بیشتر از دیگر کاربران از اختلال و کاهش کیفیت اینترنت خود کلافه و عصبانی هستند؛ دلیل این اتفاق هم وابسته‌بودن این نوع تکنولوژی به GPS است. در ابتدای تیرماه اکانت شبکه ایکس رگولاتوری در پاسخ به توییت «شرق» در مورد افزایش قیمت بسته‌های اینترنت ثابت ایرانسل (TD-LTE) در مقابل اختلال شبانه‌روزی آن، اعلام کرد که این اختلال به دلیل اختلال در عملکرد GPS است که با توجه به شرایط خاص کشور ایجاد شده است.
جهانگیر آقازاده، کارشناس حوزه ICT و رئیس کمیسیون اینترنتی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، در مورد وابستگی تکنولوژی TD-LTE به GPS این‌طور به «شرق» توضیح می‌دهد: «در TD-LTE همه چیز براساس زمان‌بندی خیلی دقیق انجام میشود. در نهایت در این تکنولوژی زمان‌بندی دقیق بسیار حیاتی میشود. برای این زمان‌بندی، BTS یا همان آنتن‌های TD-LTE از سیگنال GPS استفاده می‌کنند تا همه سلول‌های شبکه با هم سینک (synchronized) شوند. در واقع GPS نقش «ساعت مرکزی» برای کل شبکه را بازی می‌کند». به گفته او، اگر GPS مختل شود و زمان‌بندی هم به دنبال آن دقیق نباشد، سلول‌ها با هم تداخل پیدا می‌کنند، بسته‌های داده جا افتاده یا دچار خطا می‌شوند و از سوی دیگر کیفیت سرویس به‌شدت کاهش می‌یابد و حتی قطع میشود.
او ادعا می‌کند که اختلال جی‌پی‌اس روی سرویس‌های TD-LTE سراسری نبود. به گفته او در برخی مناطق که تنها منبع تأمین زمان همان سیگنال GPS است، سایت‌ها دچار مشکل شدند، اما در نقاطی که اپراتورها تمهیدات لازم را از قبل در نظر گرفته بودند، مشکل خاصی مشاهده نشد. آن‌طور که او اعلام می‌کند، اختلال در TD-LTE در مناطقی که منابع جایگزین برای تأمین زمان نداشته‌اند یا به GPS وابستگی کامل دارند، بیشتر دیده شده است. طبق ادعای او سال‌هاست که شرکت زیرساخت و اپراتورها تدابیری اندیشیده‌اند تا در صورت اختلال GPS، بتوانند از مسیرهای جایگزین برای دریافت زمان دقیق استفاده کنند. او در پاسخ به اینکه این مسیرهای جایگزین شامل چه مواردی است؟ می‌گوید: «اپراتورها از یک شبکه داخلی تأمین زمان استفاده می‌کنند. در مواردی این زمان‌بندی از شرکت زیرساخت دریافت میشود. به عبارتی، شرکت ارتباطات زیرساخت امکاناتی دارد که زمان دقیق را به اپراتورها منتقل می‌کند. این زمان می‌تواند از منابع مختلفی تأمین شود، نه‌فقط GPS. در نتیجه، اگر سیگنال GPS قطع شود، اپراتورهایی که به زیرساخت متصل هستند، می‌توانند از آن استفاده کنند».
کسب‌وکارها در میانه اختلال اینترنت و GPS
کسب‌وکارهای زیادی از ابتدای شروع شرایط بحرانی پس از جنگ تحمیلی اسرائیل به ایران به خاطر قطعی و اختلال‌های شدید اینترنت دچار چالش‌هایی مانند کاهش درآمد، تعطیلی کسب‌وکار، تعدیل نیرو و… شده‌اند. در‌این‌بین در‌حالی‌که آنها در تلاش برای پیداکردن راهی برای خروج از این بحران جدید هستند، حالا اختلال در GPS به نوعی دیگر کسب‌وکارشان را تحت تأثیر قرار داده است. بسیاری از کسب‌وکارهایی که سفارش آنلاین دریافت می‌کنند، نمی‌توانند به‌موقع و درست سفارش‌ها را به دست مشتریان‌شان برسانند؛ چرا‌که آنها از پیک‌های موتوری یا سیستم پیک تاکسی‌های اینترنتی و مسیریاب‌های بومی و غیربومی استفاده می‌کنند که پس از اختلال در GPS به درستی کار نمی‌کنند.
یکی از اصلی‌ترین کسب‌وکارهایی که در مدت گذشته بیشترین فشار را از سمت کاربران‌شان تحمل کرده‌اند، پلتفرم‌های نقشه و مسیریاب‌های داخلی است. نشان، در پیگیری «شرق» از وضعیت مسیریابی به وسیله این پلتفرم و اینکه چرا این مشکل همچنان ادامه دارد، تأکید می‌کند که مشکل خارج از اختیار مسیریاب نشان است. جواد عامل، مدیرعامل نشان، در این زمینه توضیح داد: «مشکلات مسیریابی فقط به دلیل اختلال GPS است که مکان‌یابی را دچار مشکل کرده است. این اختلال‌ها با توجه به شرایط خاص کشور به وجود آمده و متأسفانه هنوز ادامه دارد و نشان در ایجاد یا کنترل آن نقشی ندارد».
عامل در واکنش به این سؤال که آیا تلاش کرده‌اند در این مدت راه‌حلی برای حل این معضل پیدا کنند و اساسا این مشکل حل‌شدنی است؟ می‌گوید: «راه‌حلی که برای مسیریابی در این شرایط، پیش از این هم وجود داشت، مشخص‌کردن مکان فعلی کاربر یا مقصد او به صورت دستی روی نقشه است. در این مدت، تلاش کردیم هم در خود اپلیکیشن و هم در پلتفرم‌های نشان، آموزش‌های کاملی برای تغییر مبدأ و پیداکردن مقصد با جابه‌جایی نقشه به صورت دستی، در اختیار کاربران قرار دهیم».
وقتی GPS هم به میدان نبرد تبدیل میشود
اختلال در GPS متعلق به یک ماه اخیر به دلیل شرایط جنگی نیست. اولین بار و به صورت گسترده در سال ۱۳۹۸ بود که کاربران از اختلال‌های شدید روی مسیریاب‌های خود گزارش دادند و بعد از آن حسین فلاح‌جوشقانی، معاون وزیر ارتباطات و رئیس رگولاتوری دولت دوازدهم، شفاف اعلام کرد که اختلال‌های اخیر در سیستم GPS عمدی است. او همان زمان در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا گفته بود که با بررسی‌های به‌عمل‌آمده از سوی سازمان تنظیم مقررات، منبع اختلال شناسایی و به مراجع مربوطه هم گزارش شده، اما متأسفانه تاکنون اقدامی در راستای توقف این اختلالات انجام نشده است. براساس ماده‌ای از قانون وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات مصوب ۱۳۸۲، مدیریت فضای فرکانسی کشور، صدور پروانه‌ها و نظارت بر سیگنال‌ها، فقط در چارچوب مقررات داخلی و بین‌المللی و از طریق وزارت ارتباطات مجاز است. همچنین قوانین قدیمی‌تری مانند قانون بی‌سیم‌های اختصاصی (مصوب ۱۳۴۵) و قانون تشکیل سازمان تنظیم مقررات نیز چنین انحصاری را برای نهاد دیگری قائل نشده‌اند. به دنبال شدت‌گرفتن اختلال در GPS در سال ۱۳۹۸ وزارت ارتباطات شکایتی در دادسرا مطرح کرد، اما در نهایت این شکایت در دادگاه رد شد. در نهایت پیگیری‌های بعدی وزارت ارتباطات در دولت دوازدهم از دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی منجر به تدوین دستورالعملی شد که نحوه و محدوده مجاز استفاده از این ابزارها را مشخص‌تر کند و استفاده گسترده و «غیرهدفمند» از این تجهیزات در سطح شهرها را متوقف کند. با‌این‌حال، گزارش‌هایی که «شرق» در دو سال گذشته منتشر کرده، نشان می‌دهد که اختلال در GPS از اسفند ۱۴۰۲ تا مهر ۱۴۰۳ تقریبا در شهری مانند تهران هشت برابر بیشتر از گذشته شده بود.
محمدعلی حسینی، کارشناس فناوری، در گفت‌وگو با «شرق» تأکید می‌کند که در شرایط جنگی کشورهای درگیر برای جلوگیری از خرابی‌هایی که دشمن می‌تواند از هر طریقی ایجاد کند، به سمت اختلال یا از کار انداختن GPS هم می‌روند، اما همیشه این راه به هدف نمی‌رسد.
چه باید کرد؟
به باور برخی کارشناسان، جنگ مدرن بدون حمله به زیرساخت موقعیت‌یابی ممکن نیست. GPS ابزاری کلیدی در هدایت پهپاد، موشک و حتی ناوبری لجستیکی است. گروهی از فعالان شبکه معتقدند اگر ایران به دنبال جلوگیری از خسارت از طریق مکان‌یابی از سمت دشمن است، باید مانند دیگر کشورها سامانه‌های بومی مکمل GPS مانند BeiDou (چین)، Galileo (اتحادیه اروپا)، QZSS (ژاپن)، IRNSS/NavIC (هند) و GLONASS (روسیه) را فعال و در مواقع بحرانی، استفاده از روش‌های ترکیبی را توسعه دهند.
اختلال GPS در ایران، اولین نشانه عینی از آن چیزی است که آینده‌پژوهان سال‌ها هشدارش را داده بودند؛ ورود زیرساخت‌های غیرنظامی به میدان جنگ‌های دیجیتال. در نبردی که نه با انفجار، بلکه با اختلال در سیگنال‌ها آغاز میشود و مرز میان فناوری روزمره و تجهیزات نظامی به طرز نگران‌کننده‌ای در حال فروریختن است. حالا نه‌فقط پهپادها، بلکه تاکسی‌ها، موبایل‌ها، دستگاه‌های اذان‌گو و حتی عابران پیاده از همان مسیرهایی عبور می‌کنند که هدف جنگ الکترونیک‌اند. تجربه اوکراین، اسرائیل و حالا ایران نشان می‌دهد که میدان نبرد آینده، در زیر پوست زندگی شهری ما گسترش یافته؛ دقیقا همان جایی که سیگنال GPS در جیب‌مان ناپدید میشود.