فعالان اکوسیستم دیجیتال: سیاست‌گذاری اینترنت در ایران همچنان بر نگاه تهدیدمحور استوار است
فعالان اکوسیستم دیجیتال کشور معتقدند سیاست‌گذاری اینترنت در ایران همچنان بر نگاه تهدیدمحور استوار است. طبق گفته آنها این درحالی است که تجربه دوره اخیر نشان داد اینترنت نه‌تنها عامل بحران نیست، بلکه بستری برای شکل‌گیری همبستگی اجتماعی است.
مشاور وزیر ارتباطات در امور فناوری و نوآوری اجتماعی داده‌محور، محمد رهبری، در پنل «اینترنت و آینده ایران» که در وزارت ارتباطات برگزار شد با اشاره به شرایط یک ماه اخیر کشور می‌گوید:«شرایط اخیر نشان داد فناوری و شبکه‌های اجتماعی در هر سطح و زاویه‌ای، از جامعه جدا نمی‌شوند. بنابراین سیاست‌گذاری در آن، خود عاملی برای تضعیف همبستگی در جامعه است. همبستگی یکی از نمادهای امنیت ملی کشور است. بر این اساس سیاست‌گذاری در عرصه فناوری می‌تواند علاوه‌بر تاثیرگذاری روی تقویت یا تضعیف همبستگی بر امنیت ملی نیز تاثیرگذار باشد. لازمه امنیت ملی لحاظ کردن ذی‌نفعان در سیاست‌گذاری است.»
به گفته او فناوری موضوعی چند بعدی است و نهادهای مربوطه ابعاد گوناگون مانند بعد اجتماعی آن را در سیاست‌های خود در نظر نمی‌گیرند.
رهبری ادامه می‌دهد:«در شرایط بحرانی، شبکه‌های اجتماعی در مقابل تلویزیونی که روایتی یک سویه بیان می‌کرد، تبدیل به مکانی برای روایت‌های گوناگون شده بود. در شبکه‌های اجتماعی ممکن است فرد منابع مختلفی را پیگیری کند و به همین دلیل تنها با روایت یک سویه و آسیب‌های ناشی از آن مواجه نخواهد شد. هرچند که ماهیت پلتفرم‌ها و تاثیراتی که به دنبال دارند باهم متفاوت است و برخی می‌توانند تاثیر مخرب داشته باشند، اما محدود کردن آنها این اثر مخرب را تشدید می‌کند.»
طبق گفته او ایجاد محدودیت در یک پلتفرم مانع مواجه جامعه با آسیب و تاثیرات آن پلتفرم شده و باب گفت‌وگو در جامعه را می‌بندد.
مشاور وزیر ارتباطات در امور فناوری و نوآوری اجتماعی داده‌محور با تاکید بر اینکه ابتدا باید دغدغه را به رسمیت شناخت و بعد در مورد آسیب‌های آن صحبت کرد، اضافه می‌کند:«به دنبال این مساله گفت‌وگو در جامعه شکل گرفته و مسیر دستیابی به اهداف مشخص می شود. به عقیده من این مساله در هر تصمیمی که قرار است پس از این در مورد شبکه‌های اجتماعی گرفته شود باید لحاظ شود و تشویق مردم به حضور در شبکه‌های اجتماعی به جای ماهواره تاثیر بهتری بر امنیت ملی خواهد گذاشت.»
کنترل شبکه‌های اجتماعی در ایران از ضعیف‌ترین نوع کنترل است
آرش وکیلیان، مدیر کل ساماندهی حکمرانی فرهنگی اجتماعی مرکز ملی فضای مجازی، با اشاره بر اینکه نمی‌توان حکمی کلی برای تاثیر در همبستگی شبکه‌های اجتماعی داد می‌گوید:«هر یک از شبکه‌های اجتماعی را باید جداگانه بررسی کرد و بر اساس مدل ارتباطی آنها پاسخ این سوال را داد. ما از جامعه و رسانه‌های جمعی توده‌ای عبور کرده و وارد جهان جدید متکثر‌تری شده‌ایم. هرچند که رفتار جوامع در این شرایط به یک شکل نبوده و برخی به سمت کثرت‌گرایی و برخی دیگر به سمت قطبی گرایی رفته‌اند. به عقیده من در این شرایط و بر اساس فرهنگ کشور ما نیز به سمت قطبی‌گرایی باید حرکت کنیم. بنابراین باید رسانه‌های اجتماعی را دنبال کنیم که ما را به این سمت ببرند.»
به گفته او در دنیا مدل‌های کنترلی متفاوتی برای شبکه‌های اجتماعی وجود دارد و ایران از ضعیف‌ترین نوع کنترل یعنی کنترل فنی استفاده می‌کند.
امنیت؛ نخستین قربانی در سیاست‌گذاری دیجیتال
مجتبی قلی‌پور، عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی، می‌گوید که نمی‌توان در مورد آینده بدون در نظر گرفتن گذشته و مسیر طی شده صحبت کرد.
او با اشاره به تاریخچه نگاه‌های موجود به اینترنت می‌گوید:«ورود اینترنت به کشور در اوایل دهه ۷۰ با نگاهی ابزاری و در خدمت دانشگاه صورت گرفت. بعد از آن با گستردگی اینترنت وارد نگاه جبرگرایی فناورانه شدیم که نقطه عطف این نگاه تاسیس شورای عالی فضای مجازی بود. بر اساس این دیدگاه این احساس به وجود آمد که جامعه تحت تاثیر اینترنت احساس، فکر و عمل می‌کند. در ادامه آن نیز، این دیدگاه جا افتاد که اینترنت منشا تغییرات در ایران است. از ابتدای دهه ۹۰ تاکنون نیز دیدگاهی نسبت به اینترنت در جامعه به وجود آمد که بر اساس آن اینترنت عامل بازتولید بیماری‌های اجتماعی در جامعه است.»
قلی‌پور معتقد است ۲۰ سالی میشود که بسیاری از نهادهای مربوطه در کشور اینترنت را عامل بحران‌های اجتماعی و ناآرامی‌ها می‌دانند. این درحالی است که اگر اینترنت در روزهای ابتدایی بحران وجود نداشت نمی‌توانستیم همبستگی ایجاد شده میان مردم را ببینیم.
او می‌گوید:«همچنین امروزه و در سال ۲۰۲۵ ما بدون اینترنت نمی‌توانیم ملت ایران باشیم. ما به غلط اینترنت را مقصر اصلی مسائل به وجود آمده در کشور معرفی می‌کنیم در حالی که اینترنت تنها روایت‌گر اتفاقات است.»
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی با بیان چند آمار توسعه‌ای می‌گوید:«بررسی شاخص‌های کیفیت زندگی دیجیتال در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد ایران از میان ۱۲۱ کشور در جایگاه ۹۱ قرار دارد. در شاخص «قابل‌پرداخت بودن قیمت اینترنت» رتبه ۱۰۴ و در «امنیت الکترونیک» رتبه ۱۲۰ را کسب کرده‌ایم. با وجود تاکید مداوم بر امنیت اما طبق آمار اولین چیزی که از دست داده‌ایم امنیت بوده و بدترین شاخص‌های ما برای همین حوزه است.
او ادامه داد:«از نظر «تعداد مشترکین اینترنت ثابت» از میان ۱۳۴ کشور در جایگاه ۸۰ و از نظر «قیمت تلفن همراه» رتبه ۱۱۸ هستیم. ایران یکی از گران‌ترین کشورها از نظر دسترسی به ابزارهای دیجیتال است. از نظر «دسترسی به اینترنت» در جایگاه ۷۱ از ۱۳۴ کشور جهان هستیم و از نظر «سرعت دانلود اینترنت» موبایل رتبه ۶۹ از ۱۱۱ بوده و از نظر «سرعت دانلود اینترنت ثابت» نیز در جایگاه ۱۴۶ از ۱۶۲ کشور دنبا قرار داریم.»
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی اضافه کرد:«در شاخص توسعه فاوا از بین ۱۷۰ کشور دنیا در سال ۲۰۲۴ رتبه ما ۷۰ بوده است. در خاورمیانه نیز کویت رتبه اول در همین شاخص است. ایرانیت وقتی دچار مشکل میشود که افراد مدام خود را با کشورهای منطقه مقایسه کنند. این آمار تنها عدد نیستند. توسعه در درجه اول خود را در چهره مردم نشان می دهد و اعداد تبدیل به زندگی، رفاه و رضایت از زندگی می‌شوند. ما از جاسوس ساختن از برخی پلتفرم‌ها به توسعه نرسیده و تنها زمان را از دست می‌دهیم.»
به گفته او مجموعا در این شاخص‌ها تا سال‌های ۹۶و ۹۷ روند رو به بهبودی دیده می‌شد، اما پس از آن افت کرده‌ایم.
به گفته قلی‌پور در شاخص توسعه دولت الکترونیک نیز ایران در سال ۲۰۰۳ رتبه ۱۰۷ را داشت و عربستان ۱۰۵؛ اما امروز عربستان به رتبه ۶ جهان رسیده، درحالی‌که ایران تنها ۶ رتبه رشد کرده است و این فاصله نشان‌دهنده تفاوت نگاه به اینترنت تهدیدمحور یا توسعه‌محور است.
تنها واکنش حاکمیت نسبت به اینترنت: قوانین سلبی
مرضیه ادهم، پژوهشگر و کنشگر اینترنت، می‌گوید که امروزه ما برای اینترنت نقش بیش از اندازه‌ای قائل هستیم. «بر اساس اینکه نگاهی کلی در سیاست‌گذاری رسانه‌ای کشور وجود دارد، تمام ابزارها خود به خود در مسیر آن سیاست کلی پیش می‌روند. در ایران ادبیات اولیه این سیاست‌گذاری امنیتی بوده و بر این اساس از ابتدا قوانین سلبی و محفوظ شده‌ای به کار گرفته شد. اینترنت گفتمانی است که تنها بخشی از آن مربوط به مطالعات دانشگاهی است و باید با نگاهی جامع در تمامی لایه‌ها بررسی شود.»
طبق گفته ادهم همچنین اینترنت امروزه درحال ایجاد مشکل در تاب‌آوری و صبر مردم است. او می‌گوید در شرایط طبیعی ایده‌های زیادی برای بهبود همبستگی به واسطه اینترنت دارد اما امروز در شرایطی هستیم که حتی در مورد وجود اینترنت هم قطعیتی وجود ندارد.
او با اشاره بر اینکه سیاست‌گذاری رسانه‌ای در ایران با تغییر گفتمان به سمت نگاه امنیتی به اینترنت رفته است ادامه می‌دهد:«این نگاه به‌جای تدوین چارچوب‌های روشن، بیشتر بر محدودیت و حذف استوار است. اینترنت در این فضا نه به‌عنوان یک پدیده اجتماعی چندبعدی، بلکه به‌مثابه تهدید دیده شد و قوانین سلبی، تنها واکنش حاکمیت به آن بودند.در حالی که در بسیاری از کشورها تعامل میان ذی‌نفعان به تصویب قوانین منجر میشود، در ایران معمولا پلتفرم‌ها به‌طور کامل حذف می‌شوند. این رویکرد باعث شده دسترسی، رشد و حتی آسیب‌هایی که متوجه کاربران است، طبیعی نباشد.»
به گفته ادهم، اینترنت صرفا ابزار نبوده و بخشی از ساختار همبستگی اجتماعی و پاسخ‌گویی عمومی است. او همچنین می‌گوید وقتی در زمان بحران، مرجعیت رسانه‌ای از رسانه‌های داخلی به شبکه‌های خارجی منتقل میشود، باید ریشه‌های این بی‌اعتمادی را در سیاست‌های ارتباطی جست‌وجو کرد.