در جریان جنگ ۱۲روزه ماهی ۱۵ هزار میلیارد تومان خسارت که برابر با اعتبارات سالانه برخی وزارتخانه‌هاست، به کسب‌وکارها وارد شد.
در جریان جلسه علنی روز گذشته مجلس (۳۱ تیر)، ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات صراحتا سیاست‌های قطع و اختلال اینترنت در شرایط بحران را زیر سؤال برد و این پرسش را مطرح کرد که: «در سال 1401 تصمیم گرفته شد تا محدودیت ایجاد شود، اما جای سؤال دارد که آیا محدودیت ایجاد شد و آیا فرزندان بدون هیچ محدودیتی به محتواها دسترسی ندارند».

در جریان جلسه علنی روز گذشته مجلس (۳۱ تیر)، ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات صراحتا سیاست‌های قطع و اختلال اینترنت در شرایط بحران را زیر سؤال برد و این پرسش را مطرح کرد که: «در سال 1401 تصمیم گرفته شد تا محدودیت ایجاد شود، اما جای سؤال دارد که آیا محدودیت ایجاد شد و آیا فرزندان بدون هیچ محدودیتی به محتواها دسترسی ندارند». همچنین از سوی دیگر او به گروهی که تقویت شبکه ملی اطلاعات را راهی برای کاهش خسارت و قطع‌نشدن خدمات داخلی می‌دانند و معتقدند با راه‌اندازی این شبکه نیازی به اینترنت نیست، با تکیه بر برنامه هفتم پیشرفت تأکید کرد: «بسیاری از مؤلفه‌های شبکه ملی اطلاعات نیازمند ارتباطات جهانی است».

خسارت‌های دوبار قطع اینترنت، برای اقتصاد دیجیتال

اینترنت برای سومین بار در کشور آن هم در شرایط جنگی در حالی قطع شده و همچنان هم با وجود اعلام آتش‌بس اختلال و محدودیت روی آن ادامه دارد که این سیاست در بحران‌های گذشته هم بارها تکرار شد و جز خسارت به کسب‌وکارها و فشار روانی به مردم نتیجه‌ای در بر نداشته است.

اولین بار شهروندان طعم از دسترس خارج‌شدن اینترنت و پلتفرم‌های اجتماعی را بعد از اتفاقات ۱۳۸۸ تجربه کردند. هرچند در آن زمان هنوز کاربران به اینترنت دایل‌آپ دسترسی داشتند، اما همان اینترنت نیم‌بند هم متصل نمی‌شد و به دستور دولت دهم پلتفرم‌های مورد استقبال مردم در جهان مانند توییتر (ایکس فعلی)، فیس‌بوک، وب‌لاگ‌های مشهور و… فیلتر شدند. در گام بعدی قطع اینترنت بعد از اتفاقات آبان سال ۱۳۹۸ رخ داد. روزی که صدای کاربران ایرانی نه در دنیای وب که در دنیای واقعی نیز برای مدت‌ها خاموش شد. آن زمان افشین کلاهی،‌ رئیس کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اتاق ایران در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران، میزان خسارت‌های روزانه به کسب‌وکارها به دلیل قطع یک‌هفته‌ای اینترنت را شش‌هزارو ۳۰۰ میلیارد تومان اعلام کرد. در قدم بعدی با وجود هشدارهایی که مدیران وزارت ارتباطات دولت دوازدهم و بسیاری از فعالان درمورد خطرات دوباره قطعی اینترنت می‌دادند، اینترنت بار دیگر بعد از اتفاقات انتهای شهریور سال ۱۴۰۱ مجدد قطع شد و برای روزهای مختلف تنها در ساعاتی از روز کاربران اجازه دسترسی به اینترنت را داشتند. محدودیت‌های ایجادشده روی شبکه هم در آن سال که حداقل تاکنون هم ادامه دارد، در نهایت باعث افزایش استفاده کاربران از فیلترشکن شده است. تکرار قطعی و محدودیت شدید روی اینترنت کسب‌وکارها و مخصوصا کسب‌وکارها روی پلتفرم‌های اجتماعی مانند اینستاگرام خسارت چندبرابری دیدند. نت‌بلاکس، سازمان غیردولتی ناظر بر اینترنت در جهان در ۱۴۰۱ خسارت ناشی از قطعی اینترنت در ایران را چیزی حدود ۱.۵ میلیون دلار برای هر ساعت برآورد کرده بود. همچنین گزارش وب‌سایت «تاپ‌تن‌وی‌پی‌ان» نیز خسارتی حدود ۷۷۳ میلیون دلار به دلیل قطع عمدی اینترنت در دوران اعتراضات سال ۱۴۰۱ را تأیید کرده بود.

علاوه بر گزارش‌‌های خارجی، گزارش‌های داخلی هم خبر از خسارت بالا به کسب‌وکارها در ایام قطع و محدودیت اینترنت در ۱۴۰۱ می‌داد. طبق گزارش‌هایی که آن زمان منتشر شد، بالغ بر ۱۰ میلیون کسب‌وکار خرد در بستر این شبکه اجتماعی فعالیت داشتند که به دلیل این قطعی و اختلال، خسارات جبران‌ناپذیری دیدند. پاییز ۱۴۰۱ انجمن تجارت الکترونیک در یک بیانیه، اعتراض خود به‌ دنبال محدودیت‌های اینترنتی را اعلام کرد و خبر داد که تنها قطع دسترسی به اینستاگرام، بیش از ۴۰۰ هزار کسب‌وکار را با خطر نابودی مواجه کرده و امرار معاش بیش از یک میلیون نفر را با مشکلات جدی روبه‌رو کرده است. پادرو پلتفرم هوشمند پرداخت و ارسال سفارش‌های اینترنتی هم آن زمان به «شرق» اعلام کرده بود که از زمان شروع محدودیت‌های اینترنتی مجموع فروش ۱۰ فروشگاه اول اینستاگرامی روی پادروشاپ (که کارش ایجاد زیرساخت فروش آنلاین برای فروشندگان شبکه‌های اجتماعی است) با ۸۷ درصد کاهش روبه‌رو بوده و هر یک از این فروشگاه‌ها تنها طی یک هفته گذشته دچار دست‌کم ۵۰ میلیون تومان خسارت مالی شده‌اند. از طرف دیگر اختلال در دسترسی مردم به اینترنت، تراکنش‌ شرکت‌های پرداخت‌یاری را به شکل متفاوت بین ۵۰ تا ۸۰ درصد کاهش داد. از سوی دیگر، اتاق ایران برآورد کرده بود که تنها فیلترینگ اینترنت در ۱۴۰۱ به‌طور متوسط ماهانه ۳۹٫۲ هزار میلیارد تومان (تقریبا ۱٫۱۶ میلیارد دلار در چهار ماه) ضربه زد؛ یعنی هر روز حدود ۹٫۵ میلیون دلار خسارت. همچنین آن زمان سازمان نظام صنفی رایانه‌ای کشور، با تهیه پرسش‌نامه‌ای از کسب‌وکارها خواست تا ضرر و زیان قطعی اینترنت خود را در زمان قطع و محدودیت اینترنت (۱۴۰۱) اعلام کنند. طبق نتیجه به‌دست‌آمده ۵۳ درصد کسب‌وکارها روزانه ۵۰ میلیون تومان، ۲۱ درصد ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان، حدود ۱۸ درصد بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان و قریب به هشت درصد روزانه بالاتر از ۵۰۰ میلیون تومان خسارت دیده‌ بودند.

از دیگر نتایج این قطعی، فیلترینگ گسترده و ایجاد محدودیت روی اینترنت باعث افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها هم شد. وب‌سایت خبری آکسیوس در آن زمان گزارشی درباره افزایش استفاده کاربران ایرانی از فیلترشکن‌ها منتشر کرد. طبق این گزارش، تقاضا برای خدمات شبکه خصوصی مجازی (VPN) در ایران نسبت به دو هفته گذشته (قبل قطعی اینترنت در ۱۴۰۱) بیش از سه هزار درصد افزایش یافت. مهاجرت نیروی انسانی، کاهش اعتماد عمومی، افزایش نارضایتی و فشار مضاعف به کاربران و کسب‌وکارها از اثرات مستقیم قطع و محدودیت اینترنت در سال ۱۴۰۱ بود.

وقتی فقط مردم و کسب‌وکارها ضربه می‌بینند

تاکنون گزارشی از میزان خسارت به کسب‌وکارها در روزهای قطع و محدودیت شدید روی پروتکل‌های اینترنتی در ۱۲ روز جنگ منتشر نشده و پیگیری «شرق» از وزارت ارتباطات در مورد دسترسی به این گزارش تاکنون به نتیجه‌ای نرسیده است. با این حال طبق گفته مقامات وزارت ارتباطات آنها گزارش خسارت به کسب‌وکارها در روزهای جنگ را تهیه کرده و در اختیار رئیس‌جمهور گذاشته‌اند.

در جدید‌ترین اظهار نظر ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، روز گذشته (۳۱ تیر) با حضور در صحن علنی مجلس به گوشه‌ای از خسارتی که قطع و اختلال اینترنت از ۲۳ خرداد تاکنون به کشور تحمیل کرده‌، اشاره کرده است. ستار هاشمی در این خصوص در مجلس گفت: «در بحث اقتصاد دیجیتال حدود ۱۰ میلیون نفر از شهروندان به صورت مستقیم و غیرمستقیم امرار معاش کرده‌اند و معیشتشان در این بستر در جریان است و به واقع ما در شرایط جنگ در بحث اقتصاد دیجیتال و اشتغال آسیب دیدیم، کمااینکه ۳۰ درصد کاهش اشتغال داشتیم». به گفته او در دوران جنگ تقریبا هر دو روز به اندازه یک همت به اقتصاد دیجیتال آسیب وارد شد، یعنی حدودا ماهی ۱۵ هزار میلیارد تومان که برابر با اعتبارات سالانه برخی وزارتخانه‌هاست.

براساس توضیحات او: «محدودیت‌ها حسب صلاحدید مراجع ذی‌صلاح و نهادهای اطلاعاتی و امنیتی در بحث اینترنت اتفاق افتاد و تلاش کردیم منابعی را برای این خسارت‌ها به میزان دو همت تأمین کنیم و فرایند در اختیار قراردادن آن با همراهی وزارت اقتصاد و معاونت علمی و فناوری شکل بگیرد و این مهم الان در جریان است».

تجربه ‌نگرفتن از اتفاق‌های گذشته

واقعیت این است که بسیاری از مدیران و کارشناسان پیشی‌بینی می‌کردند که با توجه به ضرر و خسارتی که کسب‌وکارها به دنبال قطع و محدودیت اینترنت در سال‌های گذشته دیده‌اند، دوباره به دنبال یک بحران جدید، حاکمیت به فکر قطع اینترنت و دسترسی مردم به جهان اطلاعات نیفتد. تجربه ۱۲ روز جنگ تحمیلی اسرائیل به ایران نشان داد که در همچنان بر همان پاشنه قدیمی می‌چرخد.

در حالی که سخنگوی دولت بارها در مقابل پرسش خبرنگاران در چند هفته گذشته در مورد چرایی قطع اینترنت گفته بود که به خاطر امنیت مردم این کار لازم بود، هفته گذشته بهزاد اکبری، معاون وزیر ارتباطات و رئیس شرکت ارتباطات زیرساخت صراحتا اعلام کرد که حملات سایبری و برقراری امنیت ربطی به قطع اینترنت نداشته و آنها می‌توانستند بدون قطع اینترنت هم با حملات سایبری مقاومت کنند. از سوی دیگر هم ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دیروز در جلسه علنی خود در مجلس تلویحا قطع اینترنت برای برقراری امنیت را رد کرده است. او در این مورد خطاب به نمایندگان گفت: «استفاده از فیلترشکن‌های مجانی در سال‌های گذشته باعث شده شبکه کشور آلوده شود به نحوی که 30 درصد از درخواست‌های مردم به واسطه آلودگی‌های شبکه و استفاده از فیلترشکن‌ها اجابت نمی‌شود که باید مورد توجه قرار گیرد».

او با تأکید بر اینکه رضایت مردم مهم است، همچنان که موضوع سرمایه‌گذاری نیز یکی از دلایل کاهش کیفیت شبکه است، اعلام کرد: «در سال 1401 تصمیم گرفته شد تا محدودیت ایجاد شود اما جای سؤال دارد که آیا محدودیت ایجاد شد و آیا فرزندان بدون هیچ محدودیتی به محتواها دسترسی ندارند».

از سال ۹۸ تاکنون و با هر بار قطعی و اختلال در اینترنت به بهانه برقراری امنیت دولت‌هایی که بر سر کار بودند، طرح‌های حمایتی و پشتیبانی گوناگونی برای کسب‌وکارها در نظر گرفته‌اند؛ از طرح تسهیل و ارائه وام به کسب‌وکارها در سال ۱۳۹۸ تا «آیین‌نامه حمایت از سکوها و کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال» در سال ۱۴۰۱ که پیگیری‌های «شرق» از بسیاری کسب‌وکارها در آن زمان نشان می‌دهد به آنها هیچ تسهیلاتی تعلق نگرفته و اجرای طرح‌ها در حد خبرها باقی مانده‌اند.

راه بهتری وجود دارد؟

کارشناسان و فعالان دسترسی آزاد به اینترنت معتقدند قطع اینترنت و ایجاد محدودیت روی آن هیچ تأثیری در ایجاد امنیت ندارد. این گروه معتقدند به جای قطع اینترنت به عنوان تنها راهکار در شرایط بحران، باید از راهکارهای هوشمند و فرهنگ‌سازی استفاده کرد.

کتایون سپهری، مشاور کسب‌وکارها هفته گذشته در رویداد «اینترنت و آینده ایران» با اشاره به اینکه مخالف ایجاد امنیت نیستند، توضیح داد: «ما اصلا نمی‌خواهیم بگوییم امنیت را فدا کنیم، اما دقت کنید، برای مثال ما چقدر پیام در این مدت از بچه‌های پدافند دریافت می‌کردیم که می‌گفتند «تو رو خدا، جان مادرتون ما چند دقیقه تونستیم از پشت پدافند بیایم بیرون، با گوشی‌تون عکس و فیلم نگیرید». او ادامه داد: «عکس‌نگرفتن در شرایطی مانند جنگ درست است، اما راه‌حل آن قطع اینترنت و فیلترینگ نیست، این کار نیاز به فرهنگ‌سازی و آموزش دارد». به باور او هزینه قطع اینترنت و خسارت به مردم و کسب‌وکارها به‌مراتب بیشتر از هزینه ارسال عکس و فیلم از شرایط جنگی یک منطقه است.

سخنان روز گذشته ستار هاشمی نه‌تنها یک هشدار جدی به تصمیم‌گیران بود، بلکه بازتابی از تجربه زیسته میلیون‌ها کاربر ایرانی است که بهای سیاست‌های ناپایدار در حوزه اینترنت را پرداخت کرده‌اند. شبکه ملی اطلاعات نه‌تنها جایگزین اینترنت جهانی نیست، بلکه به آن نیاز دارد. از سوی دیگر محدودسازی اینترنت، بدون ابزارهای جایگزین مؤثر، نه‌تنها بی‌نتیجه است بلکه هزینه‌زاست. وقت آن رسیده که سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران به‌جای قطع مکرر اینترنت، به‌دنبال راه‌حل‌های پایدار، هوشمند و مسئولانه باشند.