استفاده ۸۵ درصد کاربران از فیلترشکن نشانه مقاومت جمعی و زیرپوستی علیه تصمیم‌سازی‌های نادرست است
در نشست تخصصی «جامعه و آینده ایران» در وزارت ارتباطات، مرضیه ادهم با نگاهی انتقادی به سیاست‌گذاری‌های رسانه‌ای، از نحوه مواجهه حاکمیت با مسئله اینترنت انتقاد کرد.
پنل تخصصی «جامعه و آینده ایران» با تمرکز بر حکمرانی اینترنت روز گذشته در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد، مرضیه ادهم، پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری رسانه و فضای مجازی، با نگاهی انتقادی به نحوه مواجهه حاکمیت با اینترنت، به ریشه‌های فرهنگی، سیاسی و گفتمانی سیاست‌های فیلترینگ و مدیریت رسانه در کشور پرداخت.
بی‌پاسخ‌ماندن یک فیل بزرگ در اتاق
ادهم با اشاره به اینکه آغاز گفت‌وگو درباره اینترنتِ پر اختلال، تصمیمی شجاعانه بوده، گفت:«برای یک فیل بزرگ خاکستری مثل مسئله اینترنت، دیگر نمی‌توان ادای ندیدن درآورد. اینکه وزارت ارتباطات پیش‌قدم شده و تلاش کرده فضای گفت‌وگویی ایجاد کند، کار ساده‌ای نیست. خوشحال‌کننده است که چنین حرکتی آغاز شده؛ چراکه چاره‌ای جز شنیدن صدای افراد اثرگذار نداریم.»
او در ادامه با طرح فاصله میان ادبیات نظری و آنچه در عمل رخ داده، اضافه کرد:«ما اغلب درباره بستر فنی اینترنت صحبت می‌کنیم، ولی مسئله فراتر از جاده و ماشین و زیرساخت است. ما بیش از حد برای اینترنت در سیاست‌گذاری نقش قائل شده‌ایم، طوری‌که گویی همه‌چیز از دل آن بیرون می‌آید،در حالی‌که بسیاری از مشکلات اجتماعی و فرهنگی ما پیش از اینترنت هم وجود داشته‌اند و اکنون فقط در بستر جدیدی بازنمایی می‌شوند.»
سیاست‌گذاری رسانه، بازتاب گفتمان غالب
ادهم با اشاره به روند تاریخی مواجهه ایران با فناوری‌های نوظهور مانند ویدئو، ماهواره و سپس اینترنت، گفت:«یکی از مشکلات اصلی ما این بوده که هیچ‌گاه برای رسانه‌های نوظهور چارچوب مشخصی نداشتیم. سیاست‌گذاری ما از ابتدا به‌جای شکل‌گیری یک گفتمان منسجم، بیشتر حالت واکنشی و سلبی داشته؛ فقط شوراهای محدودکننده و قوانین بازدارنده اضافه شده‌اند، بدون آنکه ظرفیت پاسخ‌گویی، شفافیت و گفت‌وگوی اجتماعی در فضای رسانه تقویت شود.»
او افزود:«در کشورهایی مانند آمریکا یا اتحادیه اروپا، حتی اگر قوانینی محدودکننده تصویب شود، آن فرآیند همراه با شنیدن صدای ذی‌نفعان است. برای مثال، آمریکا در دوره اوباما تلاش کرد با محوریت حمایت از کودکان، قانونی برای محدودسازی محتوا تصویب کند، اما با مقاومت عمومی مواجه شد و طرح پیش نرفت. یا در اروپا، اگرچه آزادی‌هایی محدود میشود، ذی‌نفعان درک می‌کنند که دستاوردهایی هم دارند.»
در مقابل، به‌گفته ادهم، در ایران از ابتدا «آش با جاش حذف میشود»:«مردم اساساً تجربه‌ای از دسترسی نرمال ندارند. وقتی فردی احساس کند از ابتدا چیزی را به او نداده‌اند، دیگر نمی‌توان انتظار داشت محدودسازی‌های بعدی برایش مشروعیت داشته باشد.»
آغاز مواجهه امنیتی از سال ۸۸
ادهم با اشاره به نقطه عطفی در گفتمان رسمی کشور گفت:«ادبیات اولیه سیاست‌گذاری ما از سال ۱۳۸۸ به بعد امنیتی شد. ترکیبی از وقایع داخلی و بهار عربی باعث شد که سیاست‌گذاران نگاه تهدیدمحور به اینترنت داشته باشند. از آن پس، به‌جای پاسخ‌گویی در برابر ضعف‌های اطلاعاتی و رسانه‌ای، با کنترل و محدودسازی مواجه شدیم. نتیجه هم این شد که از طرفی می‌خواستیم در شبکه‌های اجتماعی انقلاب صادر کنیم و دیده شویم، ولی از طرف دیگر، اینترنتی محفوظ و گلخانه‌ای می‌خواستیم.»
اینترنت و مسئله پاسخ‌گویی عمومی
او در پایان سخنان خود با اشاره به چالش پاسخ‌گویی و مرجعیت رسانه‌ای در شرایط بحرانی، گفت:«نمونه‌اش همین جنگ اخیر است. در شرایط بحرانی، یا مرجعیت رسانه به صداوسیما برگشت یا به رسانه‌های فراملی مثل ایران اینترنشنال و بی‌بی‌سی. این یعنی ما همچنان در پاسخ‌گویی عمومی دچار ضعف هستیم. وقتی از حکمرانی اینترنت صحبت می‌کنیم، باید بدانیم که مسئله فقط فیلترینگ یا زیرساخت نیست، بلکه به کل ساختار پاسخ‌گویی و همبستگی اجتماعی ما برمی‌گردد.»
پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری رسانه و فضای مجازی: برای درک درست وضعیت فعلی، باید به کلیت گفتمان و سیاست‌گذاری رسانه‌ای کشور نیز توجه شود.
با افتخار می‌گویند صیانت در مجلس رأی نیاورد، اما بندبندش در شورای‌عالی فضای مجازی تصویب شد / شبکه‌های اجتماعی همبستگی ملی واقعی ایجاد کردند
در ادامه نشست مرضیه ادهم با لحنی انتقادی و صریح به سیاست‌گذاری‌های حاکم در حوزه فضای مجازی پرداخت و دیدگاه‌هایی را نسبت به نوع نگاه مرکز ملی فضای مجازی و شیوه تصمیم‌سازی‌های آن مطرح کرد.
ادهم با اشاره به آمار گسترده استفاده از فیلترشکن در ایران گفت: «وقتی ۸۵ درصد کاربران از فیلترشکن استفاده می‌کنند، آیا باید بپذیریم که مردم خودآزارند؟ یا روان‌پریشند؟ یا نه، شاید اصلاً این یک مقاومت جمعی و زیرپوستی در برابر تصمیم‌سازی‌های نادرست باشد؟»
او با انتقاد از نگاه دوگانه به افکار عمومی ادامه داد: «وقتی مردم چیزی بگویند که در راستای سیاست رسمی است، می‌گوییم چقدر مردم خوب و بصیرند. ولی به محض اینکه زاویه پیدا می‌کنند، دیگر نه نظرسنجی معتبر می‌دانید، نه حرف‌شان را جدی می‌گیرید. این نگاه قیم‌مآبانه به مردم، خودش منشاء بی‌اعتمادی است.»
فیلترینگ تلگرام؛ وعده یوتیوب، عمل هیچ
ادهم در ادامه، عملکرد دوگانه در مواجهه با پلتفرم‌ها را نیز زیر سوال برد و گفت: «الگوی رفتاری ما مشخص است: تلگرام را فیلتر می‌کنیم، ولی از نسخه‌های دست‌کاری‌شده‌اش استفاده می‌کنیم. وعده می‌دهیم که یوتیوب را برای دانشگاه‌ها آزاد می‌کنیم، اما هیچ‌وقت عملی نمی‌شود. این رفتارها نه به انسجام کمک می‌کند، نه اعتمادسازی می‌کند.»
از نگاه دیوارکشی تا استخوان در گلو
ادهم با اشاره به نحوه برخورد ساختار حاکم با فناوری‌های نوین گفت: «ابزارهایی مانند اینترنت یا جامعه شبکه‌ای ایران، به‌جای آنکه به‌عنوان فرصت دیده شوند، تبدیل شده‌اند به استخوانی در گلو؛ چیزی که بخشی از حکومت نمی‌تواند آن را بپذیرد و هم‌زمان هم قادر به حذفش نیست. این وضعیت، نشانه‌ای روشن از شکست در حکمرانی است، نه نقطه قوت سیاست‌گذاری.»
صیانت: قانونی که بی‌صدا در شورای‌عالی تصویب شد
او افزود: «با افتخار می‌گویند صیانت در مجلس رأی نیاورد، اما بندبندش در شورای‌عالی فضای مجازی تصویب شد. آن‌هم پشت درهای بسته، بی‌هیچ مشارکتی از سوی کنشگران، دانشگاهیان، بازار و مردم.» ادهم تأکید کرد که پیشنهادهای جایگزین و اصلاحیِ ارائه‌شده توسط جامعه مدنی در جریان مخالفت با طرح صیانت، نه شنیده شد و نه حتی وارد فرآیند رسمی بررسی شد.
شکاف میان روایت‌ها، شکاف در همبستگی
او در پایان با اشاره به نقش اینترنت در روایت‌سازی اجتماعی گفت: «خیلی‌ها نه روایت ایران‌اینترنشنال را قبول داشتند، نه صداوسیما را. اما آن روایتی که از زبان یکی مثل خودشان در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، توانست تأثیرگذار باشد. این همان همبستگی ملی واقعی است که سیاست‌گذاران از آن غافل‌اند.»