از همان اوایل دهه 90 که اولین تاکسی‌‌ اینترنتی با نام «تاکسی‌‌یاب» که بعدها به «اسنپ» تغییر نام داد، شروع به کار کرد که مردم با الفبای حمل‌ونقل هوشمند آشنا شوند، تا به امروز که بازیگران این بخش‌خصوصی بیشتر شده‌اند، شهرداری به این فعالان به چشم رقیب نگاه کرده و از هر طرح و برنامه‌ای برای سدکردن راه این پلتفرم‌های آنلاین استفاده کرده است

از همان اوایل دهه 90 که اولین تاکسی‌‌ اینترنتی با نام «تاکسی‌‌یاب» که بعدها به «اسنپ» تغییر نام داد، شروع به کار کرد که مردم با الفبای حمل‌ونقل هوشمند آشنا شوند، تا به امروز که بازیگران این بخش‌خصوصی بیشتر شده‌اند، شهرداری به این فعالان به چشم رقیب نگاه کرده و از هر طرح و برنامه‌ای برای سدکردن راه این پلتفرم‌های آنلاین استفاده کرده است. تا همین چند سال پیش، شهرداری با تکیه بر اینکه این پلتفرم‌ها باید مجوز خود را از شهرداری یا وزارت کشور بگیرند و تحت نظارت این نهاد باشند، تلاش کرد هر طور شده انحصار خود در این بازار را تثبیت کند. حالا هم در ادامه همان راه، اوایل مردادماه شهرداری تهران از اولین تاکسی اینترنتی خود به نام «شهرزاد» رونمایی کرد. هم‌زمان با این اتفاق هم رئیس شورای شهر تهران اعلام کرد: «به نظر بنده دیگر تاکسی‌های اینترنتی غیرقانونی هستند البته نمی‌خواهم نامی از آنها ببرم». راه‌اندازی تاکسی اینترنتی شهرداری، چالش‌های پیش‌روی پلتفرم‌های آنلاین در این بخش را پیچیده‌تر کرده است. در حالی که پشوتن پورپزشک، نایب‌رئیس اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی، در گفت‌وگو با «شرق» این اقدام شهرداری را خلاف قوانین کشور می‌داند و اعلام می‌کند نهاد عمومی نمی‌‌تواند با راه‌اندازی کسب‌وکاری مشابه به رقابت با بخش خصوصی بپردازد و از طرف دیگر حسن پورناظری، رئیس انجمن صدای تاکسیرانان به «شرق» می‌گوید تاکسی اینترنتی «شهرزاد» طفل ناقص‌الخلقه‌ا‌ی است که به هیچ‌کدام از خواسته‌ها و نیازهای تاکسیران‌ها پاسخ نمی‌دهد، شادی مالکی، مدیرعامل تاکسیرانی هم در گفت‌وگو با «شرق» هدف از راه‌اندازی تاکسی‌ اینترنتی شهرداری تهران را پاسخ به مطالبه مردم و تاکسیران‌ها می‌داند و تأکید می‌کند «شهرزاد» رقیب تاکسی‌های اینترنتی بخش خصوصی نیست.

بازگشایی یک پرونده بسته‌شده

جنگ شهرداری‌ با تاکسی‌های اینترنتی بخش خصوصی بیش از یک دهه است که ادامه دارد، هرچند‌ در این بیش از ۱۴ سال گذشته گاهی هم بین آنها آتش‌بسی اعلام شده است. برای نمونه اواخر سال ۱۳۹۷ بعد از اینکه شهرداری با پافشاری خواهان این بود که تاکسی‌های اینترنتی مجوز فعالیت خود را از شهرداری‌ها دریافت کنند، دولت دوم حسن روحانی آیین‌نامه‌ای تصویب کرد تا به این فشارها خاتمه دهد. در واقع سال‌ها بررسی و برگزاری جلسات مختلف بین تاکسی‌های اینترنتی، وزارت کشور، صمت، معاونت علمی، مرکز ملی فضای مجازی و شهرداری در نهایت منتج به تصویب آیین‌نامه‌ای در سال ۱۳۹۸ شد که براساس آن تاکسی‌های اینترنتی مجوز کسب‌وکار خود را باید از اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی دریافت کنند و این پرونده را بست. با این آیین‌نامه فشار شهرداری به پلتفرم‌های آنلاین تاکسی برای گرفتن مجوز از این نهاد خاتمه پیدا کرد، اما این پایان کار نبود، چراکه بعد از گذشت تقریبا شش سال از این الزام، اردیبهشت‌ماه مجلس دوباره به دنبال مسئول‌کردن شهرداری در زمینه صدور مجوز برای این فعالان افتاد. اواخر اردیبهشت‌ماه خبر آمد که مجلس در حال بررسی لایحه‌ای است که در صورت تصویب، باعث می‌شود تاکسی‌های اینترنتی از شهرداری به عنوان رقیب خود مجوز فعالیت دریافت کنند. هدف این لایحه‌ «سامان‌دهی خدمات حمل‌ونقل هوشمند» عنوان شد. با این حال پلتفرم‌های تاکسی اینترنتی خصوصی تصویب این لایحه را «به خطر انداختن حیات کسب‌وکارشان» توصیف کردند. همان زمان محمد خلج، مدیرعامل اسنپ، در گفت‌وگو با «شرق» خبر داد‌ این لایحه بار سنگینی از پرداخت عوارض را هم بر دوش فعالان این حوزه می‌گذارد. او در این گفت‌وگو تأکید کرد‌ تصویب این مصوبه بازگشت به امضاهای طلایی، موازی‌کاری و ضربه به نوآوری است.

ضربه بعدی و سخت‌تر

در کنار لابی‌گری‌های شهرداری در مجلس برای تصویب این لایحه، مدیران شهرداری و تاکسیرانی شهر تهران هم بیکار ننشستند و در چند ماه گذشته شرایط برای راه‌اندازی تاکسی اینترنتی مخصوص به خود را فراهم کردند. شهرداری نام تاکسی اینترنتی خود را «شهرزاد» گذاشته است. «تاکسی اینترنتی شهرزاد» به سفارش سازمان مدیریت و نظارت بر تاکسیرانی شهر تهران با هدف ارتقای کیفیت سفرهای درون‌شهری، کاهش آلودگی هوا و به‌کارگیری فناوری‌های نوین در سیستم حمل‌ونقل عمومی طراحی شده است. در مراسم رونمایی از این پلتفرم، شادی مالکی، مدیرعامل تاکسیرانی تهران اعلام کرد‌ در حوزه خدمات‌رسانی به شهروندان برای راه‌اندازی «سیستم تاکسی برخط»، گام مهمی در نظارت آنلاین بر عملکرد تاکسیرانان، پایش هوشمند تاکسی‌ها و اجرای طرح نرخ شناور کرایه برداشته شده است. به گفته او این طرح به‌ منظور ترغیب رانندگان به فعالیت در ساعات اوج ترافیک طراحی شده و در فاز نخست، در خطوط تاکسیرانی عملیاتی شد که تاکسیرانان با نصب اپلیکیشن تاکسی‌ برخط، سفرها را ثبت می‌کنند و مسافران می‌توانند از طریق اسکن کد QR نصب‌شده روی شیشه تاکسی، کرایه خود را به‌ طور الکترونیک پرداخت کنند. براساس اظهارات او، پلتفرم تاکسی اینترنتی از سوی شهرداری مطالبه همه تاکسیرانان بود و این فقط یک پلتفرم اینترنتی نیست، بلکه ارتقای خدمت‌رسانی، بهبود وضعیت معیشیتی تاکسیرانان و ایجاد امنیت است.

راه‌اندازی رقیب برای بخش‌ خصوصی با بودجه عمومی

با این حال بخش خصوصی این اقدام شهرداری را خلاف چندین قوانین و مقررات کشور می‌داند و معتقد است شهرداری تهران با وجود تمام محدودیت‌هایی که برای فعالیت تاکسی‌های اینترنتی ایجاد می‌کند، با کمک بودجه عمومی، تاکسی اینترنتی خود را راه‌اندازی کرده است. پشوتن پورپزشک، نایب‌رئیس اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی، در گفت‌وگو با «شرق» اعلام می‌کند که شهرداری حق ندارد با ایجاد کسب‌وکاری مشابه، حق رقابت بخش خصوصی را تضییع کند. او برای اثبات ادعای خود نیز به قانون‌هایی در این زمینه اشاره می‌کند: «این ممنوعیت هم بر اساس سیاست‌های کلی اصل ۴۴ و هم بر مبنای مقررات مربوط به نهادهای عمومی و بخش دولتی وجود دارد. همچنین ماده ۸۷ قانون نظام صنفی تصریح می‌کند که هر کسب‌وکاری که در فضای مجازی فعالیت دارد، باید از اتحادیه مربوطه مجوز دریافت کند. علاوه بر این، می‌توان به مقررات هیئت عالی مقررات‌زدایی و ماده ۱۰ بند پ قانون جهش دانش‌بنیان نیز اشاره کرد که در بخشی از آن، موضوع صدور مجوز و حمایت از کسب‌وکارهای نوآور و اینترنتی مطرح شده است». پورپزشک یادآور می‌شود که علاوه‌بر همه این قوانین، بر اساس مصوبه هیئت وزیران موسوم به «بند ۳۸»، صدور مجوز فعالیت در این حوزه به اتحادیه‌های صنفی مربوطه واگذار شده است. او یادآور می‌شود گذشته از اینکه «شهرزاد» به عنوان یک کسب‌وکار اینترنتی از اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی مجوز نگرفته، مشکل اصلی آنها ذات این اقدام است، چراکه رقابت یک نهاد عمومی با بخش خصوصی خلاف قوانین است. به باور او این کار مصداق روشن رقابت ناعادلانه یک نهاد عمومی با بخش خصوصی است.

بهانه‌ای برای اخلال در کار کسب‌وکارهای آنلاین

نایب‌رئیس اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی تلاش شهرداری برای تغییر مرجعیت دریافت مجوز تاکسی‌های اینترنتی و در گام بعدی راه‌اندازی یک تاکسی اینترنتی را بهانه‌ای برای ایجاد امنیت تاکسیرانان و مسافران کرده و این در حالی است که فعالیت‌های این نهاد عمومی در واقعیت اخلال در کار کسب‌وکارهای آنلاین است. پورپزشک با اشاره به فروکش‌کردن کشمکش شهرداری با بخش خصوصی به کمک آیین‌نامه سال ۱۳۹۸ می‌گوید: «اما از ابتدای امسال شهرداری بدون در نظر گرفتن آن آیین‌نامه که مشخص می‌کرد تاکسی‌های اینترنتی باید از اتحادیه کسب‌‌وکارهای مجازی مجوز فعالیت بگیرند، می‌گوید این فعالان بخش خصوصی یا باید از شهرداری مجوز بگیرند یا وزارت کشور. پرسش این است که انگیزه و منبع این تلاش جدید چیست و چرا اکنون با جدیت دنبال می‌شود تا اعلام کنند سایر فعالان حوزه غیرقانونی‌اند و باید از وزارت کشور یا شهرداری مجوز بگیرند». به باور او از ابتدای شکل‌گیری کسب‌وکارهای اینترنتی، شهرداری و شورای شهر همواره تلاش کرده‌اند با ایجاد موانع، فعالیت آنها را محدود کنند: «در برخی موارد نیز از حوادث و اخبار برای این منظور بهره برده‌اند. به عنوان مثال، در خردادماه که حادثه‌ای برای یکی از مسافران که گفته شد از تاکسی اینترنتی استفاده می‌کند رخ داد، بهانه‌ای شد تا برخی مسئولان، از جمله آقای چمران (رئیس شورای شهر)، اطلاعات نادرست به رسانه‌ها بدهند و خواستار ورود شهرداری به این حوزه شوند». او در پاسخ به این سؤال که شهرداری ادعا می‌کند تاکسی‌های اینترنتی بخش خصوصی امنیت ندارند، توضیح داد: «موضوع نظارت بر سوءپیشینه رانندگان نیز از دیگر محورهای مطرح‌شده است. در‌حالی‌که تاکسی‌های اینترنتی به‌ طور دوره‌ای، حتی در بازه‌های کوتاه‌تر از تاکسی‌های سنتی، این بررسی‌ها را انجام می‌دهند. بنابراین این مسئله بیشتر بهانه‌ای برای ایجاد فشار و جو روانی علیه آنهاست». پورپزشک تأکید می‌کند که اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی از طریق هیئت عالی مقررات‌زدایی و سایر مسیرهای قانونی، در حال پیگیری جلوگیری از روند غیرقانونی شهرداری و تلاش برای جلوگیری از آن است.

کسی صدای ما را نمی‌شنود

در حالی که شهرداری و سازمان تاکسیرانی ادعا می‌کند که یکی از دلایل راه‌اندازی تاکسی اینترنتی «شهرزاد» پاسخ به مطالبه تاکسیرانان و مسافران است، اما برخی رانندگان در گفت‌وگو با «شرق» اعلام می‌کنند که این پلتفرم تاکسی اینترنتی شهرداری آن‌قدر ناقص و با رابط کاربری ضعیفی راه‌اندازی شده که چندان تمایلی به استفاده از آن ندارند. یکی از تاکسی‌های خطی میدان ونک در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید قرار بوده شهرزاد با این هدف راه‌اندازی شود که تاکسی‌های خطی بتوانند راحت‌تر مسافر بگیرند و از طرف دیگر درآمدشان با توجه به نرخ مصوب شهرداری، به شکل اصولی افزایش پیدا کند و این در حالی است که در حال حاضر «شهرزاد» چنین شرایطی را برایشان فراهم نمی‌کند. حامد که هم در تاکسی خطی کار می‌کند و هم در تاکسی‌های اینترنتی بخش خصوصی، می‌گوید آن‌قدر سود و کار با این تاکسی‌ها راحت است که تمایلی به استفاده از «شهرزاد» ندارد. به گفته او تاکسی‌های خطی مشکلات زیادی دارند که حتی شهرداری و سازمان تاکسی‌رانی نتوانسته بخشی از آن را برطرف کند، حالا در این شرایط راه‌انداختن پلتفرمی که قبل‌تر از آن توسط بخش خصوصی راه‌اندازی شده چه مزیتی می‌تواند برای آنها داشته باشد. حسن پورناظری، رئیس انجمن صدای تاکسیران و از رانندگان قدیمی سیستم تاکسیرانی تهران هم در گفت‌وگو با «شرق» اعلام می‌کند که شهرداری و سازمان تاکسیرانی به جای حل مشکلات رانندگان تاکسی از جمله فراهم‌کردن شرایط عادلانه برای رانندگان تا بتوانند با فشار مالی کمتر، خودروهای فرسوده خود را کنار بگذارند یا پرداخت کمک‌های بلاعوض برای نوسازی تاکسی‌های فرسوده و اجرای طرح‌های حمایتی واقعی، اقدام به راه‌اندازی تاکسی اینترنتی کرده‌اند که به باور او یک طفل ناقص‌الخلقه است. او تأکید می‌کند که رانندگان تاکسی مشکلات فراوانی دارند که تاکنون به درستی از سوی مسئولان حل نشده و این مشکلات باید ابتدا برطرف شود تا بعد بتوانند سامانه‌ای در حوزه تاکسی‌ اینترنتی را به‌خوبی معرفی و تبلیغ کنند. او در این مورد می‌گوید: «شهرزاد هنوز برای مردم شناخته‌شده نیست و تبلیغات کافی انجام نشده است. سامانه در حال حاضر ایرادات زیادی دارد و نمی‌تواند به رقابت با پلتفرم‌های اینترنتی قدیمی مانند اسنپ بپردازد». پورناظری تأکید می‌کند که رانندگان تاکسی تمایل دارند چنین سامانه‌ای راه‌اندازی شود، اما انتظار دارند که ابتدا مشکلات سیستم حل شود و سپس هزینه و تبلیغات صرف آن شود. او تأکید می‌کند که این سامانه شهرداری رغبتی در بین رانندگان تاکسی برای استفاده از آن ایجاد نکرده است. او معتقد است اگرچه تاکسیرانی می‌خواهد سامانه‌ای راه‌اندازی کند که خدمات تاکسی را هوشمند کند، اما باید توجه داشت که رقابت سالم و شفاف نیازمند حل مسائل و هماهنگی با بخش خصوصی است: «بسیاری از رانندگان تاکسی فعلی ترجیح می‌دهند در پلتفرم‌های اینترنتی بخش خصوصی کار کنند، زیرا این سیستم‌ها برای آنها راحت‌تر و به‌صرفه‌تر است. سامانه شهرداری هنوز نتوانسته نیازهای واقعی رانندگان و مسافران را به خوبی پوشش دهد». پورناظری تأکید می‌کند که آنها خواهان برقراری عدالت در سیستم تاکسی‌‌های خطی و گردشی شهری هستند، آن‌طورکه او می‌گوید برخی گروه‌ها که مشخص است از کدام نهاد یا افراد دستور می‌گیرند فضا را هم برای تاکسی‌های اینترنتی خصوصی تنگ کرده‌اند هم تاکسی‌های خطی سنتی: کافی است یک روز به فرودگاه امام سر بزنید و ببینید گروهی از تاکسی‌ها که مشخص نیست به کجا وابسته‌اند، نه می‌گذارند تاکسی‌های خطی مسافر بگیرند و نه تاکسی‌های اینترنتی که با فاصله زیاد از ورودی فرودگاه منتظر ایستاده‌اند.

با بخش خصوصی رقابت نمی‌کنیم

درحالی‌که رانندگان سنتی و بخشی از اعضای شورای شهر تهران از راه‌اندازی «شهرزاد» راضی نیستند و نسبت به عملکرد و اهداف آن معترض‌اند و از سوی دیگر اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی نیز راه‌اندازی این پلتفرم را تلاشی برای ایجاد فضای رقابتی ناسالم می‌داند، اما شادی مالکی، مدیرعامل سازمان تاکسیرانی تهران، این پروژه را اقدام جدی شهرداری در مسیر هوشمندسازی حوزه حمل‌ونقل اعلام می‌کند. براساس گفته‌های او به «شرق» تهران حدود ۸۰ هزار دستگاه تاکسی دارد و با این تعداد، ارائه خدمات به شکل کاملا سنتی نمی‌تواند پاسخ‌گوی نیاز رانندگان و شهروندان باشد. مالکی تأکید می‌کند که ورود آنها به حوزه تاکسی‌ اینترنتی نه برای رقابت با فعالان بخش خصوصی، بلکه ایجاد بستری برای ارائه خدمات هوشمند، هم بر اساس مطالبات مردم و رانندگان و هم برای ارتقای نظارت و کیفیت خدمات بوده است. مالکی تأکید می‌‌کند که راه‌اندازی تاکسی اینترنتی «شهرزاد» تنها بخشی از هوشمندسازی سیستم حمل‌ونقل تهران است: «برای نخستین بار در تاریخ سازمان تاکسیرانی، پروانه‌ها به شکل الکترونیک صادر می‌شوند و تاکنون نزدیک به ۱۰۰ هزار پروانه به این صورت تحویل رانندگان شده است. اکنون رانندگان می‌توانند مرخصی، پرداخت‌ها، ثبت تخلفات و دریافت خدمات رفاهی خود را به‌صورت هوشمند انجام دهند». مالکی در پاسخ به این سؤال «شرق» که چرا با وجود فعالیت بیش از ۱۳ سال تاکسی‌های اینترنتی بخش خصوصی، شهرداری به عنوان یک نهاد عمومی برای این فعالان یک رقیب ساخته است، توضیح می‌دهد: «این کار به خاطر مطالبه مردمی بود، ولی ما از این شرکت‌ها (تاکسی‌های اینترنتی خصوصی)‌ درخواست کردیم که حداقل دسترسی آنلاین به سامانه سماس به ما بدهند، اما متأسفانه این دسترسی داده نشد و فقط به صورت آفلاین امکان نظارت هست که عملا کافی نیست». او ادامه می‌دهد: «ما بارها گلایه داشتیم که مسافران دو ساعت در خط منتظر تاکسی می‌مانند و گاهی این تاکسی‌ها بدون اجازه در آن پلتفرم‌ها فعالیت می‌کنند که باید مجوز داشته باشند. اکنون رویکرد ما تعامل با بخش خصوصی است، نه رقابت و کاملا امکان مذاکره وجود دارد. ما می‌خواهیم از خدمات آنها استفاده کنیم و در عین حال نقش تنظیم‌گری شهرداری درباره کرایه و امنیت سفر رعایت شود». او در واکنش به این سؤال که تاکسی‌های اینترنتی مجوز فعالیت را براساس قانون از اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی دریافت می‌کنند و از سوی دیگر نظارت‌های لازم نیز از سوی نهادهای مختلف روی این پلتفرم‌ها انجام می‌شود، اعلام کرد: «نقش رگولاتوری شهرداری در این زمینه بسیار مهم است؛ چون ما نمی‌دانیم نرخ‌هایی که این شرکت‌ها دریافت می‌کنند همیشه به نفع مردم است یا نه. به همین دلیل نیازمند نظارت آنلاین و دقیق هستیم تا مطمئن شویم حقوق شهروندان حفظ می‌شود». او برخلاف ادعای برخی رانندگان که می‌گویند تمایلی به استفاده از پلتفرم «شهرزاد» ندارند به «شرق» می‌‌گوید که تاکنون و در مدتی کوتاه ۴۵ هزار راننده در این پلتفرم ثبت‌نام کرده‌اند و در حال حاضر حدود هفت هزار تاکسی بعد از رونمایی از «شهرزاد»، برنامه آن را روی گوشی خود نصب کرده‌اند که همین اعداد نشان‌دهنده استقبال خوب از تاکسی اینترنتی شهرداری است. مالکی در پاسخ به این سؤال که آیا رانندگانی که در «شهرزاد» فعالیت می‌کنند از فعالیت در تاکسی‌های اینترنتی بخش خصوصی منع می‌شوند، اعلام کرد: «هیچ منعی برای این موضوع وجود ندارد، اما تلاش می‌کنیم با حمایت‌های تشویقی مثل وام‌های نوسازی و برقی‌کردن تاکسی‌ها، جذابیت را در بستر خودمان افزایش دهیم تا رانندگان ترجیح دهند در پلتفرم خودمان فعال باشند». تاکسی اینترنتی «شهرزاد» هنوز در آغاز راه است، اما موجی از پرسش‌ها و ابهامات جدی را به‌ همراه دارد؛ از چرایی ورود شهرداری به بازاری که سال‌هاست بخش خصوصی آن را شکل داده و برایش فرهنگ‌سازی کرده، تا استفاده از بودجه و امکانات عمومی برای رقابت با بازیگران بخش خصوصی که به خاطر محدودیت‌های مختلف تأمین سرمایه‌شان برای رشد کسب‌وکارشان به مشکل برخورده‌اند. گفت‌وگو با طرف‌های مختلف این بازار و اظهارنظرها نشان می‌دهد که این پروژه، پیش از جلب اعتماد مردم و رانندگان، نیازمند رفع نقص‌های فنی، تدوین چارچوب قانونی شفاف و تعیین دقیق مرز میان نقش حاکمیتی و فعالیت اقتصادی شهرداری است. در غیر این صورت، «شهرزاد» بیش از آنکه نماد تحول در شهر باشد، به نشانه‌ای از اصرار بر تجربه‌ای موازی و پرهزینه بدل خواهد شد.