وعده ساخت دستیار هوش مصنوعی برای نابینایان، آزمونی تازه برای سنجش فاصله میان شعار عدالت دیجیتال و واقعیت دسترس‌پذیری در ایران است.

در رویداد «عصای سفید» که با محوریت دسترسی نابینایان به فناوری‌های نوین برگزار شد، محمدامین آقامیری، دبیر شورای عالی فضای مجازی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی، از ضرورت طراحی یک دستیار هوش مصنوعی بومی ویژه نابینایان سخن گفت؛

پیشنهادی که اگر از سطح ایده فراتر رود، می‌تواند نقطه عطفی در عدالت دیجیتال برای میلیون‌ها کاربر با نیازهای ویژه در ایران باشد.
– محمدامین آقامیری، رئیس مرکز ملی فضای مجازی

آقامیری در سخنان خود فضای مجازی را «مهم‌ترین بستر توسعه عدالت» توصیف کرد و گفت که می‌توان از ظرفیت‌های فناوری مستقل از زمان و مکان، برای کاهش نابرابری در ارائه خدمات استفاده کرد.

او با اشاره به فناوری‌های موجود در جهان، مانند Vision AI که تصویر را به صوت تبدیل می‌کند، اضافه کرد: «پیشنهاد می‌کنم یک دستیار هوش مصنوعی بومی برای کمک به فعالیت‌های نابینایان کشور طراحی شود.»

اما این وعده در شرایطی مطرح می‌شود که هنوز بخش بزرگی از پلتفرم‌ها و وب‌سایت‌های ایرانی با استانداردهای دسترس‌پذیری دیجیتال (Accessibility) فاصله‌ زیادی دارند و معدود پلتفرم‌هایی در این رابطه توانسته‌اند اقدامات موثری انجام دهند.

بسیاری از سامانه‌های دولتی، بانکی و حتی فروشگاه‌های اینترنتی برای کاربران نابینا یا کم‌بینا عملاً غیرقابل استفاده‌ هستند. صفحات بدون توصیف صوتی، دکمه‌هایی بدون تگ‌های راهنما، و عدم سازگاری با نرم‌افزارهای صفحه‌خوان، تجربه دیجیتال را برای این کاربران به میدان مین تبدیل کرده است.

این موضوع را هم نباید فراموش کرد موضوع هوش مصنوعی در کشور هنوز متولی ندارد و معدود سازمان‌هایی که در این رابطه شکل گرفتند عملا منحل شدند.

مرکز ملی فضای مجازی وعده داده که با همکاری سازمان فناوری اطلاعات، استانداردسازی درگاه‌ها و خدمات آنلاین را پیگیری کند و حتی طرحی برای الزام دستگاه‌های دولتی به رعایت این استانداردها در دستور کار قرار دارد.

با این حال، کارشناسان می‌گویند که مشکل اصلی نه در نبود فناوری، بلکه در نبود اراده اجرایی است. بسیاری از مصوبات و آیین‌نامه‌های مشابه در حوزه شفافیت و دسترس‌پذیری، هرگز از مرحله کاغذ عبور نکرده‌اند.

پیشنهاد آقامیری برای ساخت «دستیار هوش مصنوعی نابینایان» در بهترین حالت می‌تواند ادامه همین مسیر باشد؛ گامی نو در جهت برابری دیجیتال، اما به شرطی که بر شانه‌ی زیرساخت‌های واقعی و استانداردسازی جدی بنا شود. در غیر این صورت، خطر آن وجود دارد که «عصای سفید دیجیتال» هم به سرنوشتی مشابه بسیاری از طرح‌های فناوری بومی دچار شود: نویدبخش در تیتر، ناکارآمد در واقعیت.

با این حال، اگر همکاری میان نهادهای فناور و سازمان‌های مرتبط با جامعه نابینایان شکل گیرد، چنین پروژه‌ای می‌تواند فرصتی واقعی برای پیوند میان فناوری و عدالت باشد — گامی در جهت تبدیل شعار «عدالت دیجیتال برای همه» به واقعیتی قابل لمس.

در سطح جهانی، تجربه کشورها نشان می‌دهد که هوش مصنوعی در خدمت نابینایان، زمانی به ابزار تحول‌آفرین بدل می‌شود که میان دولت، شرکت‌های فناوری و جامعه کاربران تعامل سازنده و غیردستوری شکل بگیرد.

نمونه موفق آن اپلیکیشن Seeing AI از مایکروسافت است که با استفاده از بینایی ماشین، محیط اطراف کاربر را توصیف می‌کند و حتی متون چاپی را می‌خواند، یا پلتفرم Be My Eyes که با اتصال نابینایان به داوطلبان بینا، تجربه‌ای انسانی و فناورانه را در کنار هم قرار داده است. در این کشورها، دولت نقش «تسهیلگر و ناظر» دارد، نه مجری، و همین باعث می‌شود که نوآوری از دل نیاز واقعی کاربران بجوشد، نه از پشت میزهای اداری.

این نمونه‌ها نشان می‌دهند که توسعه فناوری برای افراد دارای معلولیت تنها با «نوآوری فنی» ممکن نیست؛ بلکه به اکوسیستمی از همدلی، استانداردسازی و سیاست‌گذاری شفاف نیاز دارد — مولفه‌هایی که نبودشان در ایران، بیش از هر چیز احساس می‌شود.