پس از گذشت حدود یک سال از اجرای «گام نخست» رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی اخبار و شایعات متعددی درباره رفع محدودیت سایر پلتفرم‌های پرمخاطب مانند تلگرام، اینستاگرام و یوتیوب دوباره فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی را به خود اختصاص داده است.

درحالی‌که برخی منابع از آغاز مذاکرات وزارت ارتباطات با تلگرام خبر می‌دهند کارشناسان تاکید دارند که تحقق رفع کامل فیلتر مشروط به اجرای دقیق شروط شش‌گانه شورای عالی فضای مجازی و ایجاد زیرساخت‌های حکمرانی‌پذیر است.

انتشار اخبار ضد و نقیض
در روز چهارشنبه برخی رسانه‌ها مدعی شدند که به دستور رئیس‌جمهور، جلسه‌ بررسی رفع فیلترینگ در مرکز ملی فضای مجازی تشکیل شده و اعضای آن با رفع فیلتر تلگرام، یوتیوب و اینستاگرام مخالفت کرده‌اند. انتشار این خبر در مدت کوتاهی بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها داشت و بار دیگر موضوع رفع فیلترینگ را بر سر زبان‌ها انداخت.

با این حال ساعاتی بعد منابع دیگری این خبر را نادرست دانستند و اعلام کردند که گزارشی مبنی بر رای منفی اعضا وجود ندارد. به گفته این منابع در جلسه یاد شده رؤسای دو قوه بر این نکته تاکید کرده‌اند که هرگونه تصمیم‌گیری درباره رفع فیلتر پلتفرم‌ها باید بر اساس مصوبه شورای عالی فضای مجازی و با تایید رئیس‌جمهور انجام شود؛ مصوبه‌ای ۳۲‌بندی که پیش‌تر مبنای رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی نیز قرار گرفته بود. در ادامه روز پنج‌شنبه هشتم آبان نیز برخی گمانه‌زنی‌ها درباره آغاز گفت‌وگوهای وزارت ارتباطات با تلگرام و چند پلتفرم دیگر مطرح شد؛ مذاکراتی که گفته می‌شود با هدف بررسی اجرای شروط شش‌گانه برای رفع محدودیت‌ها در حال پیگیری است.

ارتباط با تلگرام
اما حالا با توجه‌به اینکه مدت‌هاست اخبار ضد و نقیض و وعده‌های متعددی در خصوص رفع فیلتر اینترنت در ایران وجود دارد، کارشناسان چه چشم‌اندازی برای این موضوع دارند؟ حامد بیدی، کارشناس و کنشگر اینترنت، معتقد است که برای پاسخ به این پرسش باید به مصوبه شورای عالی فضای مجازی بازگردیم؛ همان مصوبه‌ای که منجر به رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی شد. در این مصوبه مراحل متعددی پیش‌بینی شده بود که دولت آن را «رفع فیلترینگ گام‌ به ‌گام» نامیده بود.

با این حال در عمل رفع فیلتر واقعی چندان محقق نشد؛ زیرا در این مصوبه رفع فیلتر برخی پلتفرم‌ها مشروط به «حکمرانی‌پذیر» شدن آن‌ها، ایجاد دفتر نمایندگی در ایران یا حداقل پاسخگویی به نهادهای حاکمیتی کشور بود. در برخی موارد نیز بحث پوسته‌های حکمرانی‌پذیر مطرح شد تا کاربران بتوانند از طریق واسطه‌های داخلی به این پلتفرم‌ها دسترسی پیدا کنند.

بیدی همچنین در خصوص شایعات مربوط به رفع فیلتر تلگرام و یوتیوب به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در روزهای اخیر دوباره بحث رفع فیلتر تلگرام مطرح شده است. به نظر می‌رسد ارتباطاتی میان وزارت ارتباطات و پلتفرم تلگرام برقرار شده باشد. به هر حال تلگرام در گذشته نیز تا حدی تعاملاتی با دولت‌های پیشین ایران داشته است و احتمال دارد این ارتباطات مجددا از سر گرفته شده باشد.

در صورت چنین تعاملی ممکن است زمینه برای بررسی رفع فیلتر تلگرام فراهم شود. اما درباره یوتیوب چنین احتمالی کمتر به نظر می‌رسد، زیرا در مصوبه شورای عالی فضای مجازی و اسناد بالادستی مرتبط به‌ صراحت تاکید شده که پلتفرم‌ها باید دارای ساختار حکمرانی‌پذیر باشند؛ شرطی که درباره یوتیوب هنوز محقق نشده است.»

او درباره ارتباط دولت با تلگرام می‌گوید: «در دولت حسن روحانی ظاهرا ارتباطاتی میان طرف ایرانی و تلگرام برقرار شده بود که منجر به نوعی تعامل در سطح فنی شد. در آن زمان، قرار بود سرورهای CDN تلگرام در ایران مستقر شوند – نه سرورهای اصلی داده، بلکه سرورهای توزیع محتوا – مشابه آنچه در بسیاری از کشورهای جهان اجرا می‌شود.

این اقدام می‌توانست نوعی حکمرانی نسبی در مدیریت داده‌ها ایجاد کند. در همان دوره پروژه «پوسته‌های تلگرامی» نیز شکل گرفت؛ پروژه‌ای که هدف آن فراهم کردن دسترسی کنترل ‌شده از طریق نسخه‌های بومی‌ شده بود و نهادهای امنیتی نیز از آن پشتیبانی می‌کردند. با این حال این طرح در نهایت شکست خورد و فعالیت آن متوقف شد.» او همچنین به این نکته اشاره می‌کند که در ماه‌های اخیر نشانه‌هایی دیده شده که ممکن است دوباره ارتباطاتی میان تلگرام و برخی نهادهای ایرانی برقرار شده باشد.

بیدی می‌گوید: «برای مثال در جریان جنگ ۱۲ روزه اخیر برخی کاربران در پیوستن به کانال‌های خاصی که اخبار ضد و نقیضی درباره جنگ منتشر می‌کردند با اختلال مواجه بودند. این اختلال می‌تواند ناشی از تغییرات در زیرساخت داخلی باشد یا شاید نتیجه نوعی تعامل موقت میان تلگرام و طرف ایرانی برای محدودسازی محتوای خاص. در مجموع اگرچه احتمال همکاری‌های موردی با تلگرام در موضوعاتی مانند مقابله با تروریسم یا محتوای مستهجن وجود دارد، اما مسیر کلی رفع فیلتر همچنان پیچیده است و وابسته به تصمیم نهادهای حاکمیتی و نحوه اجرای شروط حکمرانی‌پذیری پلتفرم‌ها خواهد بود.»

رشیدی‌کوچی، نماینده سابق مجلس نیز در همان بحبوحه روزهای پس از جنگ در مصاحبه با رسانه‌ها در خصوص بی‌طرفی تلگرام گفته بود: «واتس‌اپ که ادعا شد بسیاری از اطلاعات ما را استخراج کرده رفع فیلتر شده است، اما تلگرامی که در همین جنگ نشان داد کاملا بی‌طرفانه عمل کرده و حتی کمک هم کرده است، هنوز فیلتر است.»

پس از جنگ تحمیلی ۱۲ روزه هم صدا و سیما ادعا کرد: «تلگرام به دلیل اتخاذ موضع بی‌طرف و ایستادن در جای درست سمت حق، به‌زودی رفع فیلتر خواهد شد اما واتس‌اپ به دلیل جاسوسی برای دشمن صهیونیستی دیگر رفع فیلتر نخواهد شد.» البته که واتس‌اپ از فیلتر پس از شرایط جنگی خارج شد اما تلگرام هنوز در بند فیلترینگ است.

کاهش اعتماد عمومی با گذشت زمان
کارشناسان همچنین معتقدند هرچه زمان بیشتری از استقرار دولت جدید می‌گذرد، اثرگذاری رویکرد تدریجی و گام‌ به ‌گام در خصوص این موضوع کمتر می‌شود؛ به‌ویژه از منظر سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی. بیدی در این باره توضیح می‌دهد: «اکنون مطالبه جامعه دیگر محدود به رفع فیلتر یک یا دو پلتفرم نیست، بلکه خواسته مردم دستیابی به اینترنتی آزاد، پرسرعت و باکیفیت مشابه استانداردهای جهانی است.

در چنین شرایطی اگر دولت بخواهد با روند کند فعلی و از طریق مذاکرات محدود به رفع فیلتر اقدام کند بعید است بتواند به اجماع یا نتیجه ملموسی برسد. حتی ممکن است تا آن زمان فناوری و ابزارهای جدید، مسیرهای تازه‌ای برای دسترسی کاربران ایجاد کنند.»

طرح بازنگری در سیاست فیلترینگ نخستین‌بار در زمستان ۱۴۰۳ و با تصویب مصوبه‌ای در شورای‌عالی فضای مجازی به مرحله اجرا رسید. این مصوبه که در ۳۲ بند تدوین شده بود چارچوبی مرحله‌ای برای بازگشایی سکوهای پرمخاطب خارجی تعریف می‌کرد. مطابق بند دوم این مصوبه وزارت ارتباطات مامور شد پس از ارزیابی شاخص‌های فنی و امنیتی، نسبت به رفع محدودیت از واتس‌اپ و فروشگاه نرم‌افزاری گوگل‌پلی اقدام کند.

بر اساس متن مصوبه، هدف اصلی این طرح «افزایش رضایت عمومی، ارتقای حکمرانی قانونمند در فضای مجازی و فراهم‌سازی دسترسی امن و پایدار کاربران به خدمات پرکاربرد خارجی» عنوان شده است. همچنین تاکید شده بود که هرگونه رفع محدودیت باید با رعایت الزامات فنی و با نظارت کمیته‌ای تخصصی متشکل از اعضای شورای‌عالی انجام گیرد.

در پی اجرای این بند دسترسی کاربران ایرانی به واتس‌اپ و گوگل‌پلی در دی‌ماه همان سال برقرار شد و وزارت ارتباطات اعلام کرد این اقدام «گام نخست در فرآیند رفع فیلترینگ مرحله‌ای» است؛ فرآیندی که در مراحل بعدی موضوع بازگشایی سایر پلتفرم‌ها از جمله تلگرام، اینستاگرام و یوتیوب را نیز منوط به مذاکرات رسمی و تحقق شروط شش‌گانه مصوبه می‌داند. اما حالا پس از گذشت حدود یک سال و با وجود وعده‌های متعدد هنوز گام دیگری در جهت رفع فیلترینگ در کشور برداشته نشده است.