وزارت ارتباطات اعلام کرده مصوبه‌ای برای رفع فیلتر از پلتفرمی خاص برای دانشگاه‌ها صادر نکرده است، از سوی دیگر شنیده می‌شود وزارت علوم با همکاری کمیته فیلترینگ موفق به رفع فیلتر از یوتیوب برای دانشگاه‌ها شده است.
ساعت ۹ شب دوشنبه‌ ۱۲ آبان، خبر فعال‌شدن یوتیوب بدون فیلتر در کانال تلگرامی «شورای صنفی کل دانشجویان دانشگاه تهران» منتشر شد؛ خبری که برای کاربران و رسانه‌هایی که منتظر اجرای گام دوم رفع فیلتر بودند، یک ناامیدی و سرخوردگی مجدد از عملی‌نشدن وعده‌های مسعود پزشکیان برای دسترسی آزاد به اینترنت بود.

این خبر در حالی منتشر شد که تاکنون دولت چهاردهم از سخنگوی دولت گرفته تا وزیر ارتباطات، بارها اعلام کرده‌اند هیچ پلتفرمی برای گروهی خاص بازگشایی نخواهد شد و اساسا اعتقادی به اینترنت طبقاتی ندارند. اما همین یک خبر کافی بود تا نشان دهد پس از بیش از یک سال از تأیید و تکذیب اینترنت طبقاتی در ایران، عملا مسیر اجرای آن در دانشگاه‌ها کلید خورده است.
طبق بررسی ‌«شرق»، یوتیوب در پنج دانشگاه کشور یعنی دانشگاه‌های تهران، بهشتی، امیرکبیر، علامه و اصفهان بدون فیلتر در دسترس دانشجویان قرار گرفته است، همچنین گفته‌ می‌شود روند این رفع فیلتر برای دانشگاه‌های علوم تحقیقات ، شیراز و تبریز هم انجام خواهد شد.

در حالی که موج جدید انتقاد فعالان و کاربران از طبقه‌بندی و ایجاد تفاوت در دسترسی به پلتفرم‌های بین‌المللی بین مردم با گروهی خاص، دوباره در شبکه‌های اجتماعی بلند شده، برخی منابع در بدنه دولت این اقدام را تاکتیک و رویکردی تازه‌ برای تغییر در سیاست‌های فیلترینگ معرفی می‌کنند. تاکتیک جدید دولت برای بازگشایی یک پلتفرم در چند دانشگاه با هدف نشان‌دادن «بی‌ضرر‌بودن رفع فیلتر» به مخالفان، نگرانی‌ها درباره دسترسی آزاد به اینترنت را بیش از گذشته افزایش داده است. حالا مشخص نیست این تاکتیک جدید دولت می‌تواند به معادله پیچیده چند دهه اجرای سیاست‌های شکست‌خورده فیلترینگ پایان دهد یا شروعی خواهد بود برای عصر جدیدی از نابرابری دیجیتال.

وزارت ارتباطات بی‌خبر از همه ‌جا

اولین بار ستار هاشمی‌ ۱۷ مهر ۱۴۰۳ در واکنش به «شرق» در مورد فعال‌شدن اینترنت طبقاتی در کشور گفته بود: «به‌هیچ‌عنوان وزارت ارتباطات اعتقادی به اینترنت طبقاتی ندارد‌». با‌این‌حال، حسین سیمایی صراف، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری دی‌ماه گذشته از رایزنی برای رفع مسدودی یوتیوب برای استادان و دانشجویان آموزش عالی خبر داد. او با اشاره به رایزنی با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در این مورد گفته بود: «استفاده یک‌سری از دانشجویان ما از اینترنت با توجه به رشته خاصی که دارند، بسیار بالاست و به حجم بالایی از اینترنت نیاز دارند. با وزارت ارتباطات صحبت کرده‌ایم و خوشبختانه استقبال شد که اینترنت تا حدی رایگان و با حجم خیلی بالا در اختیار دانشجویان تحصیلات تکمیلی قرار گیرد. پیش‌نویس تفاهم‌نامه را برای وزیر ارتباطات ارسال کرده‌ایم و ایشان بر سر وعده خود هستند و به‌زودی اجرائی خواهد شد». در واکنش به این صحبت‌ها و به دنبال انتقاد کاربران در شبکه‌های اجتماعی برای فعال‌شدن اینترنت طبقاتی، مدیر روابط‌عمومی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در اطلاعیه‌ای کوتاه خبر داد که موضع آنها همان بوده که قبلا اعلام شده است. در این اطلاعیه تأکید شده بود که این موضوع یک توافق بین وزارت علوم و دادستانی مبتنی بر یک آیین‌نامه کارگروه تعیین مصادیق است و ارتباطی با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ندارد. اما این پایان ماجرا نبود؛ چرا‌که فروردین ۱۴۰۴ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری مجدد در حاشیه یک برنامه در پاسخ به پرسشی در مورد نتیجه اختصاص اینترنت طبقاتی به استادان و دانشجویان اعلام کرد که منتظر پاسخ وزارت ارتباطات در این زمینه هستند. با گذشت هفت ماه از این اظهارات، ۱۲ آبان‌‌ماه کانال رسمی دانشگاه تهران خبر داد که یوتیوب برای دانشجویان این دانشگاه رفع فیلتر شده است. بر‌اساس اطلاعیه منتشرشده در کانال رسمی این دانشگاه، از این پس دسترسی به پلتفرم یوتیوب از طریق اینترنت داخلی دانشگاه، بدون نیاز به فیلترشکن امکان‌پذیر است. در این اطلاعیه آمده است که این تصمیم با هدف تسهیل استفاده آموزشی و پژوهشی از محتوای ویدئویی یوتیوب اتخاذ شده است. همچنین طبق آنچه در اطلاعیه آمده، در جلسه اخیر شورای صنفی خوابگاه‌های دانشگاه تهران با معاونت فناوری دیجیتال و معاونت دانشجویی، یکی از محورهای بحث، فراهم‌سازی دسترسی آزاد به این پلتفرم از طریق شبکه داخلی دانشگاه بوده که اکنون اجرائی شده است.

تا لحظه انتشار این گزارش، وزارت ارتباطات که بارها اعلام کرده با اینترنت طبقاتی مخالف است، واکنشی به‌ بازگشایی یک پلتفرم برای یک گروه خاص نداشته ‌و پیگیری‌های چندباره «شرق» از روابط‌عمومی این وزارتخانه نیز به نتیجه‌ای نرسیده است. از سوی دیگر، روز گذشته (۱۳ آبان) جواد موحد، سرپرست دفتر ریاست سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، در گفت‌وگو با مهر هرگونه مصوبه یا ابلاغیه درباره راه‌اندازی «اینترنت طبقاتی» یا ارائه اینترنت ویژه به دانشگاه‌ها را تکذیب کرد و گفت‌: «تا این لحظه هیچ تصمیم رسمی یا مصوبه‌ای برای ارائه دسترسی خاص به بخشی از جامعه، سازمان‌ها یا مراکز آموزشی از سوی وزارت ارتباطات یا رگولاتوری صادر نشده است‌». او با تأکید بر اینکه هیچ همکاری رسمی با دانشگاه‌ها برای رفع فیلتر پلتفرم‌های خاص انجام نشده است، یادآور شد: «اگر در برخی دانشگاه‌ها دسترسی به برخی سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی بدون فیلتر امکان‌پذیر شده، لازم است بررسی شود که آن مجموعه از چه منبع اینترنتی استفاده می‌کند». طبق پیگیری‌های «شرق» هم وزارت علوم از طریق کمیته تعیین مصادیق مجرمانه موفق شده یوتیوب را برای برخی دانشگاه‌ها رفع فیلتر کند. به نظر می‌رسد امکان رفع فیلتر از یوتیوب برای چندین دانشگاه طبق مصوبه جلسه ۱۲۹ کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه یا همان کارگروه فیلترینگ در سال ۱۴۰۱ عملی شده است. اولین بار در نامه معاونت حقوقی وزارت علوم در دولت سیزدهم به این مصوبه اشاره شده بود. بهمن ۱۴۰۱ معاونت حقوقی وزارت علوم در نامه‌ای از رؤسای دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی عالی خواست تا فهرست اعضای هیئت‌علمی خود را برای دریافت «اینترنت باز» ارسال کنند. این نامه یک نکته جالب داشت و آن اینکه این درخواست با توجه به مصوبه جلسه ۱۲۹ کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه یا همان کارگروه فیلترینگ مطرح شده بود؛ جلسه‌ای که از جزئیات آن اطلاعات مشخصی تاکنون منتشر نشده، اما مشخص است خروجی اصلی آن اعطای اینترنت باز به گروه‌های مشخص بوده.

پلن B دولت

در حالی که برخی خبرها نشان می‌دهد وزارت ارتباطات هم‌زمان با رسانه‌ها از رفع فیلتر یوتیوب در برخی دانشگاه‌ها باخبر شده، اما برخی از مدیران در بدنه دولت اعلام می‌کنند که رفع فیلتر از یوتیوب در دانشگاه‌ها تاکتیک جدید دولت برای انجام وعده رفع فیلتر است و به‌هیچ‌وجه به معنی اینترنت طبقاتی نیست. یکی از مدیران تیم دولت به «شرق» می‌گوید که ‌تصمیم دولت برای بازکردن دسترسی به یوتیوب در دانشگاه‌ها را می‌توان به‌عنوان یک آزمون سنجیده در مسیر بازتعریف سیاست فیلترینگ تلقی کرد. اقدامی که ظاهرا ساده به نظر می‌رسد، اما در لایه‌های درونی خود حامل پیام روشنی است: دولت می‌خواهد نشان دهد که می‌توان بدون ایجاد تقابل، با اقناع و تدبیر، مسیر بازشدن فضای مجازی را پیش برد.

آن‌طور که او می‌گوید، در بدنه تصمیم‌سازی دولت، نگاه تازه‌ای شکل گرفته است؛ نگاهی که برخلاف گذشته، رفع فیلتر را نه یک تصمیم سیاسی، بلکه فرایندی اجتماعی می‌بیند. از همین منظر، دانشگاه‌ها به‌عنوان محیطی نخبگانی و نسبتا کنترل‌شده، نخستین بستر این تجربه انتخاب شده‌اند. آن‌طور که گفته می‌شود، دولت می‌خواهد با تکیه بر داده‌های واقعی از همین محیط‌ها و تهیه گزارش مستند و ارائه به مخالفان رفع فیلتر، نشان دهد که دسترسی آزاد به پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب نه‌تنها خطری ندارد، بلکه می‌تواند به تقویت دانش، مهارت و آگاهی عمومی منجر شود. به گفته او در حال حاضر مخالفانی جدی در ساختار تصمیم‌گیری فضای مجازی حضور دارند که حتی با اینترنت طبقاتی هم مخالف‌اند: «آنها استدلال می‌کنند که حتی قشر فرهیخته نیز ممکن است از محتوای باز آسیب ببیند. پاسخ دولت اما این ‌بار مبتنی بر تجربه میدانی است: «یوتیوب در هفت دانشگاه رفع فیلتر شد و هیچ اتفاقی نیفتاد». هدف، ارائه گزارش‌های مستند به همان نهادها و چهره‌هایی است که تاکنون مانع گشایش‌های گسترده‌تر شده‌اند؛ تا اقناع، جایگزین جدال شود». به باور برخی در بدنه دولت آنچه این سیاست را متمایز می‌کند، پرهیز آگاهانه دولت از دوگانه‌سازی «موافق و مخالف فیلترینگ» است. آن‌طور که گفته می‌شود، مسعود پزشکیان می‌داند بدون اقناع بدنه محافظه‌کار، هر گامی برای رفع فیلتر می‌تواند با کوچک‌ترین حادثه‌ای معکوس شود. حامیان این سیاست دولت اعلام می‌کنند دولت ترجیح داده که مسیر را به‌ جای «شجاعت ناگهانی»، با «تدبیر مرحله‌ای» طی کند. در واقع، دولت به دنبال اثبات این است که شجاعت در حکمرانی دیجیتال، تنها در اعلام تصمیمات بزرگ نیست، بلکه در صبر، اقناع و تداوم مسیر منطقی نهفته است.

تاکتیک یا محدودیت جدید

طرح اینترنت طبقاتی، پروژه‌ای امروز و دیروزی نیست. بسیاری از فعالان باور دارند این سیاست در دولت دوازدهم و پس از قطعی سراسری اینترنت در آبان ۱۳۹۸ آغاز شد. در آن زمان، گروهی از خبرنگاران که بررسی‌های «شرق» نشان می‌دهد حدود شش هزار نفر بودند، توانستند با ارسال درخواست به وزارت ارشاد، به اینترنت بدون محدودیت دسترسی پیدا کنند. در مرحله بعد، پس از قطعی و اختلال شدید اینترنت در تابستان ۱۴۰۱ در دولت سیزدهم، گروه دیگری از کسب‌وکارها امکان دریافت اینترنت بدون محدودیت را یافتند و نهایتا در جریان قطعی اینترنت به دنبال جنگ تحمیلی ۱۲روزه اسرائیل با ایران در دولت چهاردهم، بخش دیگری از کسب‌وکارها برای کاهش خسارت، امکان دسترسی به IP بدون فیلتر را پیدا کردند. بسیاری کلیدخوردن اینترنت طبقاتی را به دوران وزارت محمدجواد آذری‌جهرمی نسبت می‌دهند. برخی کاربران با استناد به صحبت‌های جهرمی که به دلیل استفاده از فیلترشکن‌ها به مجلس فراخوانده شده بود، معتقدند «اینترنت توسط جهرمی به داخلی و خارجی طبقاتی شد». با‌این‌حال، وزارت ارتباطات دولت دوازدهم، مشابه دولت‌های سیزدهم و چهاردهم، اعلام کرد به اینترنت طبقاتی باور ندارد و همه کاربران باید به گردش آزاد اطلاعات دسترسی داشته باشند. در آن زمان، تقسیم اینترنت به داخلی و خارجی به‌عنوان راهی برای کاهش انحصار صداوسیما در حوزه صوت و تصویر معرفی شد و رشد استفاده از سرویس‌های VOD در پایان دولت دوازدهم، به‌عنوان نشانه‌ای از تحقق این هدف تعبیر شد.

برخی کارشناسان همان زمان معتقد بودند اظهارات جهرمی درباره تفاوت دسترسی کودکان، دانشجویان و استادان دانشگاه، در واقع راهی برای دورزدن محدودیت‌هایی بود که مخالفان دسترسی آزاد ایجاد کرده بودند؛ هدف دولت روحانی، آزادسازی مرحله به مرحله اینترنت بود تا در نهایت همه مردم به اینترنت بدون محدودیت دسترسی داشته باشند. حالا نیز برخی کارشناسان بر این باورند که دولت چهاردهم همان سیاست مرحله‌ای آزادسازی را ادامه می‌دهد و وزارت ارتباطات قصد دارد مکانیسمی برای دسترسی تدریجی کاربران در مناطق مختلف فراهم کند تا دسترسی به اینترنت بدون محدودیت، سریع و گام به گام محقق شود. با‌این‌حال، گروهی از مدیران کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال به این راه‌ها و تاکتیک‌هایی که دولت چهاردهم نیز به دنبال اجرای آن است، چندان خوش‌بین نیستند. برای نمونه پویا پورحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک، در مرداد‌ماه و در واکنش به سؤال «شرق» که دولت چهاردهم با آزادسازی پلتفرم‌ها برای گروهی خاص به دنبال فراهم‌کردن دسترسی گام به گام به اینترنت آزاد برای همه مردم ایران است، به این سیاست انتقاد کرد. او در این مورد گفته بود: «اگر رئیس‌جمهور شعار دسترسی آزاد به اینترنت را داده و حالا نمی‌تواند اعضای شورای عالی فضای مجازی را راضی به رفع محدودیت کند، یا با اعضای دولت در شورا بمانند و نظر‌ها را عوض کنند یا استعفا دهند». او تأکید کرده بود: «نمی‌توانند در زمان انتخابات برای گرفتن رأی شعار دسترسی آزاد بدهند و بعد از انتخابات آن را فراموش کنند».

هوشمندی یا شروعی برای یک چرخه نابرابر دیجیتال

اکنون، پس از ۱۶ ماه از وعده مسعود پزشکیان برای رفع فیلتر، مسیر دسترسی آزاد به اینترنت در ایران به نقطه‌ای رسیده که هر تصمیم تازه‌ می‌تواند هم نشانه‌ای از امید باشد و هم هشداری از بازتولید یک نابرابری جدید. از نگاه حامیان مسعود پزشکیان، رفع فیلتر یوتیوب برای چند دانشگاه شاید در ظاهر نشانه‌ای از آغاز دوران تازه تعامل و عقلانیت در حکمرانی دیجیتال باشد، اما اگر قرار باشد تنها بخشی از جامعه از حق ارتباط جهانی برخوردار شود، معنایی جز بازتعریف تبعیض در دنیای آنلاین نخواهد داشت. در غیاب شفافیت قانونی، پاسخ‌گویی نهادی و اراده سیاسی جمعی برای پذیرش حق برابر دسترسی به اطلاعات، هر «تاکتیک آزمایشی» می‌تواند به سیاستی پایدار بدل شود که مرز میان آزادی و انحصار را در فضای مجازی کم‌رنگ‌تر می‌کند. تاکتیک تازه پزشکیان، در حالی که بیش از یک سال است می‌کوشد با اقناع مخالفان رفع فیلتر در شورای عالی فضای مجازی مسیر دسترسی آزاد را باز کند، هنوز در آغاز راه است. مشخص نیست این رویکرد تدریجی بتواند قفل فیلترینگ را بگشاید یا خود به بن‌بست دیگری تبدیل شود که دسترسی آزاد به اینترنت را طبقه‌بندی و به نابرابری دیجیتال تازه‌ای بدل کند.