تولید سریع کتاب‌های صوتی با هوش مصنوعی
رئیس کتابخانه دانشگاه تهران به تهیه کتاب‌های صوتی برای نابینایان اشاره کرد و گفت: پیش‌تر خواندن یک کتاب سه ماه طول می‌کشید؛ اکنون با استفاده از هوش مصنوعی در دو ماه ۹ کتاب تولید شده است.
رسول جعفریان در گردهمایی رؤسای کتابخانه‌های دانشگاهی که امروز شنبه ۲۴ آبانماه در دانشگاه تهران برگزار شد، با اشاره به آمار کتابخانه‌های فعال در این دانشگاه گفت: اکنون ۵۰ کتابخانه در دانشگاه تهران فعال‌اند. برخی از این کتابخانه‌ها بیش از ۱۰ هزار جلد کتاب دارند و تعدادشان گاهی به ۵۰ هزار جلد نیز می‌رسد. در مجموع کتابخانه‌های دانشگاه تهران حدود ۶۸۰ هزار عنوان فارسی و عربی و ۴۳۰ هزار عنوان لاتین را دربرمی‌گیرند و در مجموع حدود یک‌میلیون و صد هزار کتاب در این کتابخانه‌ها وجود دارد.
وی به مقایسه آمار کتاب‌های این کتابخانه در سال ۱۳۵۱ پرداخت و ادامه داد: آماری از سال ۱۳۵۱ وجود دارد که نشان می‌دهد کل کتابخانه‌های دانشگاه در آن زمان ۱۱۱ هزار جلد داشته‌اند. اگر روند طبیعی توسعه ادامه می‌یافت، امروز باید حداقل ۵ میلیون جلد کتاب می‌داشتیم.
رئیس کتابخانه ملی دانشگاه تهران در مورد نسخ خطی موجود در این کتابخانه گفت: در بخش نسخ خطی، ۱۷ هزار و ۲۵۰ نسخه ثبت شده است. کتابخانه دانشگاه تهران از سال ۱۳۲۸ شکل گرفته و بخش خطی آن در دوره‌های مختلف فهرست شده است. ما صدها هزار برگ سند داریم؛ ۹ جلد آن فهرست شده و باقی در حال فهرست‌نویسی است. بخش زیادی از اسناد نیز بارگذاری شده‌اند.
وی در مورد اسناد دانشگاه تهران توضیح داد: دانشگاه تهران تنها بخشی از اسناد مربوط به دوره کوتاه مدیریت هوشنگ نهاوندی (در سال‌های ۱۳۴۷–۱۳۴۸) در کتابخانه دانشگاه نگهداری می‌کند و اسناد دانشجویان و استادان قدیمی در اختیار ما نیست.
جعفریان با بیان این‌که در بخش چاپ‌سنگی، ۷ هزار عنوان در یازده هزار نسخه موجود است، ادامه داد: همچنین دانشگاه تهران یکی از مراکز مهم نگهداری نشریات کشور است؛ بخشی از این مجموعه را مرحوم افشار خریداری کرده است. افزون بر این، حدود ۴۰ هزار سند و مدرک فارسی داریم که همه فهرست شده و بسیاری از آنها آنلاین هستند. بخشی نیز در سال‌های گذشته به پلتفرم طاقچه داده شده است.
وی افزود: در کتاب‌های لاتین، بخش اعظم فهرست‌نویسی انجام شده اما هنوز چند هزار جلد باقی مانده که یکی از ضعف‌های ماست. در سال گذشته فقط ۴ هزار کتاب لاتین فهرست شد؛ از جمله مجموعه دکتر مصدق با ۴۰۰ کتاب که تاکنون فهرست نشده بود و دفترچه معرفی این مجموعه نیز منتشر خواهد شد.
وی با بیان این‌که کتابخانه دانشگاه تهران جز «شورای هماهنگی»، هیچ تسلطی بر کتابخانه‌های دانشکده‌ها ندارد، خاطر نشان کرد: این یکی از مشکلات ساختاری است؛ زیرا بودجه آنها مستقل است. برای نمونه، در کتابخانه دانشکده حقوق، پس از آتش‌سوزی سال ۸۴ بسیاری از کارتکس‌ها سوخته و شمار قابل توجهی از کتاب‌ها بدون مشخصات مانده‌اند. تصور من حدود ۱۷ تا ۱۸ هزار جلد است، اما خود دانشکده عدد ۸ تا ۹ هزار جلد را اعلام می‌کند. این در حالی است که کتابخانه حقوق یکی از قدیمی‌ترین و نفیس‌ترین کتابخانه‌های دانشگاه است.
به گفته جعفریان؛ به دلیل نبود سیاست‌های یکپارچه، برخی کتابخانه‌ها گاهی بدون اطلاع اقدام به وجین کتاب‌ها می‌کنند. اگر از ابتدا سیاست درستی وجود داشت، امروز به جای ۲۲۴ هزار عنوان فارسی و عربی باید دست‌کم ۵۰۰ هزار عنوان کتاب در این کتابخانه‌ها وجود داشت. برای نمونه، در اسناد ما آمده که سفارت اردن در سال ۵۲ چهار کتاب اهدا کرده که اکنون هیچ‌کدام موجود نیست.
رئیس کتابخانه دانشگاه تهران یکی از مشکلات کتابخانه‌ها را نبود اشتراک فراگیر «متادیتا» در کشور و حتی در دانشگاه تهران دانست و گفت: سامانه‌های مختلف مانع ایجاد یک «دریچه واحد» شده‌اند. امیدواریم سامانه «سابیت» چنین کاری را انجام دهد. اکنون سابیت، سامانه ساینیتو و پارس‌آذرخش در دانشگاه فعال‌اند.
۷۵ درصد پایان‌نامه‌های دانشگاه تهران آنلاین هستند
وی در مورد پایان‌نامه‌های آنلاین این کتابخانه توضیج داد: کتابخانه دیجیتال دانشگاه تهران ۱۰۵ هزار پایان‌نامه دارد که حدود یک‌دهم ایرانداک است. علاوه بر آن، ۳۰ تا ۴۰ هزار پایان‌نامه دیگر نیز در صف بارگذاری قرار دارد. همه پایان‌نامه‌های قدیمی اسکن می‌شوند؛ تنها در علوم اجتماعی ۶ هزار پایان‌نامه، و در برخی دانشکده‌ها ۴ هزار پایان‌نامه اسکن شده است. حدود ۷۵ درصد پایان‌نامه‌ها اکنون به صورت آنلاین برای مشاهده یا خرید در دسترس‌اند. این داده‌ها به سامانه‌های «سابیت»، «نور» و «ایرانداک» داده شده است.
وی خاطر نشان کرد: در حوزه نسخ خطی، ۱۷ هزار نسخه روی سامانه «آرین» قرار گرفته و همه آنها بدون پرداخت، روزی یک نسخه قابل دریافت است. پارس‌آذرخش نیز تا هفته گذشته ۳۵۰۰ نسخه خطی را آنلاین کرده است و نشریات نیز با سرعت در حال بارگذاری است.
جعفریان اظهار کرد: در حوزه مقالات و کتاب‌های منتشرشده دانشگاه، اختیار اصلی با معاونت پژوهشی و انتشارات است. درخواست کرده‌ایم نسخه‌های پیش از سال ۱۳۵۰ یا ۱۳۶۰ را بارگذاری کنیم، اما موانع حقوقی مانع شده‌اند.
وی با بیان این‌که در سه سال گذشته خرید کتاب کند بوده است، افزود: یک سال ۱۳۰۰ جلد و سال دیگر ۱۹۰۰ جلد خریداری شد؛ اما امسال تاکنون ۹ هزار جلد کتاب خریداری شده است.
به گفته وی؛ مجموعه کتاب‌های درسی قدیمی که دارای حدود ۵ هزار جلد کتاب است نیز در حال اسکن است و به‌زودی در وب‌سایت کتابخانه دانشگاه تهران منتشر خواهد شد.
رئیس کتابخانه دانشگاه تهران تاکید کرد: کتابخانه‌ها باید برای تغییر رویکرد در ۱۰ سال آینده آماده شوند. فهرست‌نویسی سنتی در حال منقرض شدن است و باید از ابزارهای جدید مانند هوش مصنوعی استفاده شود.
وی به تهیه کتاب‌های صوتی برای نابینایان با استفاده از هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: پیش‌تر خواندن یک کتاب سه ماه طول می‌کشید، اما اکنون با استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی و تلاش یکی از همکاران جدید، در دو ماه گذشته ۹ کتاب با کیفیت مناسب تولید شده است. انتظار داریم این سرعت و کیفیت در همه بخش‌ها افزایش یابد.
وی اظهار کرد: در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ حدود ۳ تا ۴ هزار کتاب فهرست شد، اما تنها امسال ۳ هزار جلد لاتین فهرست شده و بخش فارسی چند برابر این مقدار است.
جعفریان ایجاد معاونت «تحول دیجیتال» در وزارت علوم را پیشنهاد کرد و گفت: ضروری است که در سطح ملی نیز تمرکز این امور زیر نظر ایرانداک یا یک مرکز مشابه سامان یابد.