آشنایی با روش تحلیل شبکه‌های اجتماعی (SNA)
جواد افتاده – کارشناس ارشدعلوم ارتباطات اجتماعی
شبکه‌های اجتماعی آنلاین امروز محور تحولات در اینترنت به شمار می‌روند.
شبکه‌هایی که مردم در آنها با یکدیگر متصل و به تولید یا خلق محتوا می‌پردازند. به عبارتی، امروز گسترش ارتباطات میان‌فردی در شبکه‌های اجتماعی مهمترین هدف یا رویکرد در این شبکه‌هاست و حال سوال این است که اتصالات یا روابط (ارتباطات میان‌فردی) چگونه در شبکه‌های اجتماعی تحلیل می‌شوند؟
برای پاسخ به این سوال، روش علمی تحلیل شبکه اجتماعی (Social network analysis) در دنیا مطرح شده است. به عبارتی، تحلیل شبکه اجتماعی، تحلیل روشمند شبکه‌های اجتماعی است.
تحلیل شبکه‌های اجتماعی نشان‌دهنده روابط اجتماعی در نظریه شبکه که متشکل از گره‌ها (نشان‌دهنده بازیگران فردی درون شبکه) و روابط (نشان‌دهنده روابط بین افراد مانند دوستی، خویشاوندی، موقعیت سازمانی و غیره) است. این شبکه‌ها غالبا در دیاگرام شبکه‌های اجتماعی که در آن گره‌ها به عنوان نقاط و روابط با خطوط نمایش داده میشود.
شکل1: گراف تحلیل شبکه اجتماعی فیس‌بوک
روش تحلیل شبکه در پژوهش‌های اجتماعی به عنوان پارادایمی مستقل قلمداد میشود چرا که بنیان روش‌های پیشنهادی آن مبتنی بر تئوری متمایز و مفروضات هستی شناختی و روش‌شناختی خاصی است که کاملا میان رشته‌ایست.
تمایز تحلیل شبکه در پژوهش‌های علوم اجتماعی و رفتاری با سایر روش‌ها از فرضیه زیربنایی آن مبتنی بر ارتباط بین واحدهای کنش متقابل و اهمیت مفاهیم و اطلاعات رابطه‌ای بین آنهاست و تئوری‌ها، مدل‌ها و کاربردهای آن بر حسب مفاهیم رابطه‌ای یا فرایندها بیان میشود.
تحلیل شبکه‌های اجتماعی در رشته‌های تحصیلی مختلف و همچنین کاربردهای عملی گوناگون مانند مقابله با پول‌شویی و تروریسم استفاده میشود.
شکل2: گراف تحلیل شبکه اجتماعی توییتر
تاریخچه تحلیل شبکه اجتماعی
بالغ بر یک قرن یعنی از اوایل قرن 20 است که مردم، شبکه اجتماعی را برای اشاره‌های ضمنی به مجموعه روابط پیچیده میان افراد درسیستم‌های اجتماعی در تمامی مقیاس‌ها از روابط بین فردی گرفته تا بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌دهند.
در سال ۱۹۴۵جان بارنر (J. A. Barnes) برای نخستین بار از اصطلاح تحلیل شبکه‌های اجتماعی به صوت قاعده‌مند برای مشخص کردن الگوهایی از رشته‌ها استفاده کرد که مفاهیم را مشخص می‌کنند و به صورت رایج توسط عموم و دانشمندان علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد: گروه‌های محدود (مانند: قبایل و خانواده‌ها) و طبقات اجتماعی (مانند: جنسیّت و قومیت).
پیدایش تحلیل شبکه اجتماعی یک تلاش بین رشته‌ای بوده و مفاهیم آن از تلفیق تئوری اجتماعی با روش شناسی کمی، آماری و ریاضی شکل گرفته و گسترش یافته است. مفاهیم اساسی تحلیل شبکه مانند رابطه، شبکه و ساخت منحصر به رشته خاصی نیست و برآیندی از مطالعات در رشته‌های جامعه‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی، مردم‌شناسی، علوم ارتباطات اجتماعی، مهندسی کامپیوتر، ریاضیات و غیره است.
فراتر از تحلیل شبکه اجتماعی
گرایش‌های تحلیلی متعددی تحلیل شبکه‌های اجتماعی را تمیز می‌دهند: هیچ فرضی وجود ندارد که گروه‌ها، بلوک‌های بنا کننده اجتماع هستند. تحلیل شبکه‌های اجتماعی علاوه بر سروکار داشتن با اشخاص (افراد، سازمان‌ها، ایالات) به عنوان واحدهای گسستهتحلیل، برروی چگونگی ساختار رشته‌ها که اشخاص و روابط میان آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد نیز تمرکز می‌کند.
برخلاف تحلیل‌هایی که بر این فرض استوارند که هنجارهای اجتماعی تعیین کننده رفتارها هستند، تحلیل شبکه‌های اجتماعی به بررسی وسعت تاثیرگذاری ساختار و ترکیب رشته‌ها بر هنجارها می‌پردازد.
در شبکه‌های اجتماعی برای بررسی چگونگی تأثیرات متقابل میان تشکیلات، توصیف بسیاری از اتصالات غیررسمی که مجریان را به یکدیگر متصل می‌کند نیز مورد استفاده قرار گرفته است و در این زمینه‌ها نیز به خوبی برقراری ارتباطات فردی میان کارمندان در سازمان‌های مختلف عمل می‌کند.
شبکه‌های اجتماعی نقش کلیدی در موفقیت‌های تجاری و پیشرفت‌های کاری ایفا می‌کنند. شبکه‌ها راه هایی را برای شرکت‌ها فراهم می‌کنند که اطلاعات جمع آوری کنند، از رقابت بپرهیزند و حتی برای تنظیم قیمت‌ها و سیاست‌ها با هم تبانی کنند.
تحلیل شبکه اجتماعی روش تشخیصی قدرتمندی برای تحلیل طبیعت و الگوی ارتباطات میان اعضای یک گروه خاص است و شامل مجموعه‌ای از روش‌های تحلیل گراف است که برای تحلیل شبکه‌ها در علوم مختلف و بین رشته‌ای توسعه یافته است. به عقیده برت، یک شبکه اجتماعی گروهی از موجودیت‌های مشارکتی است که با یکدیگر مرتبط هستند.
اما نکته اساسی این است که تحلیل شبکه‌های اجتماعی مختص فضا و شبکه‌های آنلاین نیست، بلکه ابتدا در فضا و شبکه‌های‌آفلاین ایجاد و گسترش یافت و در تحقیقات گوناگونی مورد استفاده قرار گرفت.
شکل 3: تحلیل شبکه امانت بین‌کتابخانه‌ای درایران
چیستی شبکه اجتماعی
به صورت ریاضی، شبکه اجتماعی یک گراف است که در آن هر شرکت کننده در شبکه یک کنشگر 1 خوانده می شود و با یک گره در شبکه نمایش داده می شود. کنشگرها می توانند انسان ها، سازمان ها، گروه‌ها یا هر مجموعه دیگری از موجودیت های مرتبط با هم باشند. ارتباطات میان کنشگرها به وسیله پیوند میان گره های متناظر نمایش داده می شود.
با استفاده از تحلیل شبکه، میتوانید مجموعه‌های پیچیده‌ای از روابط را به مثابه‌ی نقشه‌هایی (گراف یا نگاره‌های گروهی) از سمبل‌های متصل تجسم کنید و سنجه‌های دقیق اندازه شکل و تراکم شبکه را به مثابه‌ی یک کل و موقعیت هر عنصر را درون آن محاسبه نمایید. تحلیل شبکه اجتماعی به شما کمک می کند الگوهای موجود درون مجموعه‌های نهادهای مرتبط را که شامل مردم هستند، تجسم و بررسی کنید.
تمرکز تحلیل شبکه اجتماعی، میانِ و نه درونِ مردم است. در حالی که در روش‌های قدیمی‌تر تحقیق علوم اجتماعی مانند پیمایش‌ها، بر افراد و ویژگی‌های‌شان (مثل جنسیت، سن و درآمد) تمرکز می‌کند. تحلیلگران شبکه نه تنها بر کیفیت‌ها و توانایی‌های درون آنها تمرکز دارند بلکه توجه ویژه‌ای بر پیوندهایی که افراد را به هم متصل می‌کنند، نیز دارند.
تحلیل شبکه اجتماعی به دنبال تحلیل روابط و ارتباطات در شبکه‌های اجتماعی است و اصلا به تحلیل محتوا، متون و سایر عوامل در شبکه نمی‌پردازد بلکه تنها ارتباطات و روابط را در شبکه بررسی می‌کند تا مفاهیم علوم اجتماعی را در آن بسنجد.
تحلیل شبکه اجتماعی به محقق این امکان را می‌دهد تا مفاهیم مختلف علوم اجتماعی از جمله سرمایه اجتماعی، همبستگی اجتماعی، روابط اجتماعی، هم‌ریختی اجتماعی و غیره را در شبکه‌های اجتماعی از طریق فرمول‌های نرم‌افزاری موجود بسنجد یا خود آن مفهوم را به فرمول تبدیل کند و در شبکه مورد آزمایش قرار دهد.