سازمان فضایی ایران در مدار سرگردانی
شهرام یزدان پناه – جام جم : اکبر ترکان، سرپرست موقت سازمان فضایی ایران در افتتاحیه هفته جهانی فضا از ماموریتی که رئیس‌جمهور برای تعیین تکلیف سازمان فضایی ایران به عهده او گذاشته است، سخن گفت.
قبلا و در جریان جلسات رای اعتماد هم شنیده شده بود گویا سازمان فضایی ایران قرار است دوباره به زیرمجموعه ای از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تبدیل شود. این در حالی است که ماموریت تعریف شده برای سازمان فضایی ایران فراتر از جمع اختیارات دوتا سه وزارتخانه است.
اکبر ترکان همچنین در این مراسم به آرزوی خود برای تحقق سهم یک درصدی درآمدزایی فضایی در آینده تجارت ایران اشاره کرد. این موضوع که وی از آن به عنوان یک انتظار معقول از صنعت فضایی کشور نام می برد در صورت تحقق و بنابر ادعای وی باید بتواند 220 هزار نیروی خبره و متخصص را در زمینه های گوناگون در صنعت فضایی کشور به کار بگیرد و سالانه بیش از پنج میلیارد دلار درآمد نصیب ایران کند. ترکان معتقد است اگر این رویا محقق شود، ایران در مسیری آرمانی به سمت تولید ثروت از دانش قرار خواهد گرفت و فرار مغزها کندتر خواهد شد. اما اجازه دهید نگاهی به ساختار و عملکرد سازمان فضایی ایران در سال های گذشته بیندازیم و ببینیم آیا این سازمان ظرفیت خلق چنین تحول بزرگی را دارد؟
در حسرت رئیس
قانون می گوید متولی اصلی برنامه های فضایی و در نتیجه تحقق رویای زیبایی که مهندس ترکان ترسیم کرده، همان سازمانی است که طبق دستور رئیس جمهور باید تکلیف آن طی دو ماه روشن شود؛ دو ماهی که بخش عمده آن گذشته است. یعنی باید مشخص شود آیا این سازمان همچنان زیر نظر نهاد ریاست جمهوری باقی خواهد ماند یا به سازمانی زیر نظر یکی از وزرا مثل وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات منتقل خواهد شد یا شاید به قول ترکان حتی ارتقای درجه یافته و جایگاهی والاتر از نهاد ریاست جمهوری را نیز به دست آورد. نکته مبهم دیگر این است که آیا اکبر ترکان سرپرست سازمان فضایی ایران باقی خواهد ماند یا شخص دیگری برای این سمت معرفی خواهد شد؛ اما چرا این موضوع اهمیت دارد؟
سازمان فضایی ایران که بزودی ده سالگی خود را جشن خواهد گرفت، در همین مدت اندک حدود شش سرپرست عوض کرده و باوجود این که چند سالی می شود چارت سازمانی آن به تصویب رسیده، اما هیچ گاه رنگ یک رئیس واقعی را به خود ندیده است. طبق قانون، سرپرست یک سازمان تا زمانی که حکم وی رسما ابلاغ نشود، به طور موقت وظایف رئیس را به عهده خواهد داشت. ناگفته پیداست سرپرست موقت سازمانی که قرار است موتور محرک قافله بزرگ دانش و فناوری های نوین و پیشرفته کشور باشد، قادر به برنامه ریزی بلندمدت و حرکت مقتدرانه نیست.
تغییر مداوم سرپرست های سازمان فضایی ایران در کنار ابلاغ نکردن حکم سازمانی موجب شده این سازمان علمی همواره از نبود برنامه اجرایی بلندمدت و ساختار سازمانی متشکل و مقتدر رنج ببرد. موضوعی که در گفت وگو با متخصصان این سازمان نیز به روشنی به آن اشاره می شود.
آش شله قلمکار
گویا دستورات متنوعی برای طبخ آش شله قلمکار وجود دارد و هر آشپزی با توجه به موجودی انبار خود، مواد غذایی متفاوتی را برای طبخ این آش لذیذ به کار می برد، اما اینجا نقش آشپز خیلی مهم است. اگر آشپز خوب باشد و مواد را به درستی با هم مخلوط کند، هر ماده غذایی، طعمی جدید به آش می دهد و محصول، غذایی پرعطر و طعم و مزه خواهد بود که مطلوب همه است.
به نظر می رسد در تشکیل سازمان فضایی ایران هم این اتفاق رخ داده است. این سازمان، آش شله قلمکاری است که حاصل ترکیب حداقل شش، هفت پژوهشکده و مرکز علمی یا اجرایی مختلف است. مرکز سنجش از دور، پژوهشگاه هوافضا، مرکز تحقیقات جهاد سازندگی سابق که روی موشک های سوخت جامد کار می کردند، چند پژوهشکده و مرکز تحقیقات در شهرهای شیراز و اصفهان و تبریز، مرکز تحقیقات مخابرات ایران و نیروهایی که بتازگی به مجموعه اضافه شده اند. هر کدام از این مجموعه ها ساختار و فرهنگ سازمانی خودشان را داشته اند و این موضوع باعث شده قبیله های مختلفی در این سازمان شکل گیرد که گویا برای یکپارچه کردن و ادغام فرهنگی آنها کار خاصی صورت نگرفته و موضوع به گذر زمان واگذار شده است. صد البته ادغام سازمانی کار بسیار درستی است، اما اگر آشپز خوب باشد!
هدف در مه
وقتی به عنوان یک کارشناس دانش و فناوری فضایی با کارمندان و کارشناسان این سازمان گفت وگو می کنید، اولین موضوعی که به نظرتان می آید، دیدگاه های متفاوت آنها درباره چهره و هدف سازمانی است که مشغول خدمت برای آن هستند. مه آلود بودن هدف سازمان فضایی ایران حتی در سخنرانی های مسئولان آن هم خودنمایی می کند. برای مثال، اصرار مداوم بر ساخت این ماهواره و آن ماهواره و ذکر هزارباره قابلیت های هر کدام از آنها و البته تغییر مداوم تاریخ های وعده داده شده، این پرسش را مطرح می کند که آیا سازمان فضایی ایران خود را یک شرکت سازنده ماهواره یا کمی بالاتر از آن مشتری ماهواره هایی که سفارش می دهد، قلمداد می کند یا انتظار می رود این سازمان بستر لازم برای توسعه بخش خصوصی ماهواره ساز و حمایت از آنها را به عهده داشته باشد. این مسأله در کنار ده ها مثال دیگر نشان می دهد سازمان فضایی ایران از نظر ابعادی و انتظار عمومی خیلی سریع تر از فرهنگ سازمانی خود رشد کرده و بزرگ شده است. ما اکنون با سازمانی عریض و طویل مواجهیم که در گوشه و کنار این مملکت دفتر، پژوهشکده، کارگاه و مرکز فضایی دارد، اما فرهنگ سازمانی آن به اندازه این رشد ابعادی بزرگ نشده و به پختگی و آبدیدگی لازم نرسیده است. موضوعی که اگر همین حالا به آن توجه نشود، در آینده به پاشنه آشیل این سازمان تبدیل خواهد شد.
این موضوع از منظر بیرونی هم قابل بررسی است. گویا هنوز برای روابط عمومی سازمان فضایی ایران مشخص نیست باید چه چهره ای از سازمان متبوعش را به مردم و مخاطبان بیرونی نشان دهد. آیا این سازمان یک دفتر طراحی یا کارخانه سازنده تجهیزات فضایی است یا مرکز تحقیقاتی است که روی صدها عنوان علمی مختلف پژوهش می کند یا سازمانی حاکمیتی که قرار است مراکز و حتی آدم های مرتبط را زیر چتر برنامه ای و حمایتی خود قرار دهد؟ این موضوع را می توان حتی در عنوان خبرنگارانی که این روابط عمومی به مراسم خود دعوت می کند نیز جستجو کرد. در حالی که انتظار می رود یک مجموعه علمی مانند سازمان فضایی ایران ارتباطی تنگاتنگ با ژورنالیست های علمی داشته باشد و حتی برای آموزش آنها همت بگمارد، شاهد غیبت تاثیرگذارترین روزنامه نگاران حوزه علم و فناوری در مراسم خبری این سازمان هستیم. ارتباط سازمان با رسانه ها ضعیف و محدود به چند برنامه سالانه است که بیشتر جنبه گزارشی و تبلیغاتی دارد و پس از سال ها هنوز این سازمان قدمی برای آموزش و توسعه علمی خبرنگارانی که با او کار می کنند، برنداشته است.
برای اکبر ترکان…
در پایان و بدون اشاره به توانمندی های علمی و فناوری سازمان فضایی ایران که از تجمیع قابلیت های مراکز و پژوهشکده های معتبری حاصل آمده است، می خواهم به این موضوع اشاره کنم اگر آقای ترکان به عنوان یک سکاندار مایلند آینده نگری آرمانی و زیبایشان تا حدودی محقق شود (که اگر بشود انقلابی عظیم در دانش، صنعت و اقتصاد ایران به بار خواهد آورد) خوب است به این نکات نیز توجه کنند:
1 ـ سازمان فضایی ایران باید به نهادی حاکمیتی و بسترساز تبدیل شود و ماموریت های خود را از ساخت و پرتاب ماهواره به زیرساخت سازی برای تولد و رشد صنعت ماهواره سازی در ایران معطوف کند. در آن صورت انتظار می رود رئیس بعدی سازمان فضایی ایران (امیدواریم نفر هفتم دیگر فقط سرپرست نباشد) به جای این که تاریخ پرتاب و مشخصات فنی ماهواره ها را به مردم گزارش کند، سخن از راه اندازی مراکز رشد فضایی و حمایت این سازمان از شرکت های ایرانی جهت حضور در نمایشگاه های بین المللی بگوید. خروارخروار کار پژوهشی بدون تلاش برای واردکردن بخش اقتصادی به آن با یک تغییر مدیریتی و اعمال چند سلیقه شخصی از بین خواهد رفت. هم اکنون و به لطف یک برنامه هوشمندانه که سال ۸۶ آغاز شد، چند پروژه دانشگاهی بزرگ مشغول طراحی و ساخت ماهواره های دانشجویی هستند. سازمان فضایی ایران باید برای فارغ التحصیلی این مهندسان کارآزموده برنامه داشته باشد و به جای تلاش برای استخدام آنها، زمینه را برای راه اندازی شرکت های نوپای دانش بنیان کوچک فراهم آورد تا در آینده بخشی از آن درآمد رویایی آقای ترکان محقق شود.
2 ـ سازمان فضایی ایران به خودشناسی و همصدایی درونی نیاز دارد. در مراسم افتتاحیه هفته جهانی فضا، همکاران آقای ترکان هنوز خودشان را با پُست سازمانی قبلی از مجموعه ای که از آنجا آمده بودند، معرفی می کردند. ادغام سازمانی با چند نامه و دستورالعمل محقق نمی شود. ایجاد فرهنگ یکپارچه سازمانی، مستلزم کار فراوانی است و صد البته به یاد داریم آقای ترکان در انجام آن تجربه موفق فراوانی دارند.
3 ـ این نکته به ذکر مجدد نیاز ندارد که دوران انجام کارهای بزرگ بدون پشتوانه و حمایت مردمی گذشته است. روابط عمومی و امور بین الملل سازمان فضایی ایران، دو اداره مهم این سازمان است. هم از این بابت که مردم را همراه و پشتیبان برنامه های علمی ـ تحقیقاتی پرهزینه آن سازمان کنند و هم از این بابت که فعالیت های فضایی بدون همکاری های بین المللی مفهوم و امکان ندارد. بنابراین داشتن یک چهره بیرونی فکرشده و طراحی شده یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی مسلم است. به همین دلیل این دو اداره در سازمان فضایی ایران باید سرشار از نیروهای متخصصی باشند که ضمن آشنایی کامل با دانش و فناوری فضایی، آدم های سرشناس حوزه پژوهش و صنعت فضایی در داخل و خارج از کشور را نیز به خوبی بشناسند و ارتباطی دوستانه با آنها داشته باشند.
4 ـ آقای ترکان در مراسم افتتاحیه هفته جهانی فضا از تشکیل کمیته ای خبر داد که قرار است برای آینده سازمان فضایی ایران تصمیم گیری کندو ذکر کرد این کمیته به این نتیجه رسیده که سازمان فضایی ایران باید مقتدر باشد و این موضوع به ضرورت حضور کشور در فضا برمی گردد. اقتدار در یک حوزه با تغییر مداوم سکانداران آن حوزه در تناقض آشکار است. از سوی دیگر نمی توان انتظار داشت کسانی از بیرون و بدون آشنایی با حوزه عملکردی سازمان فضایی ایران وارد تشکیلاتی شوند که برنامه های آن فراتر از سطح چند وزارتخانه تعریف شده است. باید سازوکاری مشخص شود تا روسای آینده این سازمان از داخل بدنه کارشناسی آن و برای مدت زمانی مشخص انتخاب شوند. از آن مهم تر این که چون این سازمان بنیانی علمی و تحقیقاتی دارد، این سازوکار باید جلوی اعمال سلیقه های سیاسی را نیز بگیرد. سازمان فضایی ایران برای مقتدرشدن به آرامش و برنامه ریزی علمی نیاز دارد.در پایان نمی توان خوشحالی خود را از این که پس از ده سال، کسی پیدا شد که آینده سازمان فضایی ایران را فراتر از جلوی پایش می بیند، پنهان کرد. آرزوی آقای ترکان حتی اگر محقق هم نشود، راه را مشخص کرده است؛ همین قدر کافی است.
حاشیه های افتتاحیه هفته جهانی فضا
مراسم هفته جهانی فضا در ایران طبق یک سنت قدیمی خیلی تشریفاتی برگزار شد. البته انتظار می رفت با توجه به طبیعت این هفته که ترویج دانش و فناوری فضایی بین مردم عادی است، گزارشی از فعالیت های این سازمان در طول سال گذشته برای آموزش یا ترغیب نسل جوان به مطالعه و کار در صنعت فضایی ارائه شود که جای آن خالی بود. غیر از آن موضوعات دیگری هم موجب پچ پچ های درگوشی حضار را فراهم آورده بود که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم:
سوتی پشت سوتی
دکتر حمید فاضلی، قائم مقام سازمان فضایی ایران و سرپرست قبلی این سازمان که اکبر ترکان او را در نطقش سردار فاضلی هم خطاب کرد، در حالی به عنوان نخستین سخنران پشت تریبون قرار گرفت که مناسبت آغاز هفته جهانی فضا را به اشتباه به پرواز یوری گاگارین نسبت داد. پس از او دکتر صفوی، مدیر طرح ماهواره دانشجویی دانشگاه صنعتی امیرکبیر به عنوان سخنران دوم در حالی که تلاش داشت مودبانه اشتباه دکتر فاضلی را تصحیح کند، خود مناسبت پایانی این هفته را به یک واقعه دیگر فضایی نسبت داد. همچنین دکتر فاضلی که تلاش داشت سخنرانی اش با شعار هفته جهانی فضای امسال ـ که «کاوش در مریخ، کشف در زمین» است ـ نسبت داشته باشد، اطلاع درستی از تلاش های بشر برای کاوش در مریخ و تعداد مریخ نوردهای فرود آمده بر سطح سیاره سرخ نداشت. این برای کسی که سال ها سکاندار سازمان فضایی ایران بود.
تکه ای از ایران از دست رفت
اکبر ترکان در ابتدای سخنان خود و هنگامی که خیلی سریع و گذرا درباره نقاط مداری سه گانه ایران صحبت می کرد، اشاره کرد که گویا شوربختانه نقطه مداری 47 درجه ایران در مدار زمین ثابت از دست رفته است. مدار زمین ثابت، مداری دایره ای شکل در ارتفاع 36 هزار کیلومتری است که ماهواره های مستقر در آن نسبت به زمین ثابت به نظر می رسد و به همین دلیل مناسب ماهواره های مخابراتی است. این مدار از نظر استراتژیک آن قدر مهم است که کشورها در پی تصاحب تعداد بیشتری از نقاط مداری روی آن هستند و از این نقاط مثل خاک کشور خود دفاع می کنند. ناتوانی ایران در استفاده از نقاط مداری که در نتیجه کارشکنی های خارجی و لختی داخلی اتفاق افتاده، باعث از دست رفتن نقطه 47 درجه شده است. انتظار می رود خطری مشابه، دو نقطه مداری دیگر را نیز تهدید کند. در چنین وضعی به نظر می رسد سازمان فضایی ایران بهتر است توانایی های مالی و مهندسی محدود خود را به جای درگیر شدن در پروژه بلندپروازانه ارسال انسان به فضا، متوجه تحقق ماموریت ساخت ماهواره بر و محموله های GEO کند.