نگاهی به یک دهه تلاش در خصوص بومی‌سازی سیستم عامل
مانی آشتیانی : «راهاندازی و استفاده موفقیت‌آمیز از سیستم عامل بومی زمین، بشدت به راهاندازی اجتماعات کاربری در کشور وابسته است.» این جملات بخشی از اظهار نظرهای، امیرحسین بروجردیان، مدیرکل مدیریت و پشتیبانی فنی شبکه سازمان فناوری اطلاعات ایران، در خصوص طرح سیستم عامل بومی زمین است. طرحی که از سال 90 با همکاری پژوهشگاه شورای عالی فضای مجازی و حمایت سازمان فناوری اطلاعات کلید راهاندازی آن زده شده است. طرحی که برخی آن را ادامه دهنده راه نه چندان موفق فارسی‌سازی سیستم عامل لینوکس می‌دانند که حدود 10 سال پیش در کشور با همکاری مرکز آی‌تی دانشگاه شریف راهاندازی و در حال حاضر نیز کسی در خصوص سرنوشت دقیق آن اطلاعی ندارد. اما این روزها به نظر می‌رسد مسئولان سازمان فناوری اطلاعات و پژوهشگاه شورای عالی فضای مجازی می‌خواهند با استفاده از تجربیات فارسی‌سازی سیستم‌عامل لینوکس، طرح سیستم‌عامل بومی زمین را گسترش دهند. شاید در این بین سوالی که ذهن را به خودش مشغول کرده این باشد که چرا باید یک سیستم‌عامل را بومی کرد؟ آیا همه کشورها از سیستم‌عامل بومی استفاده می‌کنند؟ چرا با توجه به تجربه‌های نه چندان موفق در فارسی‌سازی لینوکس، باز هم مسئولان کشور به سمت تولید یک سیستم‌عامل بومی دیگر رفته‌اند؟ در این گزارش سعی بر آن داریم برای این سوالات پاسخی پیدا کنیم.
گوی وطنی در میدان زمین
با توجه به تجربیات نه چندان موفق کشور در فارسی‌سازی و به عبارتی بومی‌سازی یک سیستم‌عامل متن‌باز مانند لینوکس، مسئولان وزارت ارتباطات در دولت نهم تصمیم به راهاندازی طرح دیگری در این بخش با نام زمین (xamin) گرفتند. سیستم‌عامل بومی زمین با همکاری پژوهشگاه شورای عالی فضای مجازی و حمایت سازمان فناوری اطلاعات در سال 90، با هدف کمک به توسعه فناوری سیستم عامل در کشور راهاندازی شد.
براساس اظهارات مدیران طرح سیستم عامل زمین، یکی از اصلی‌ترین محصولات این طرح، سیستم‌عامل سرور زمین است که با حمایت سازمان فناوری اطلاعات ایران از اواخر بهار ۹۰ آغاز شده و اواخر بهار ۹۱، نخستین دستاوردهای خود را عرضه کرده است. به گفته این مدیران، برای طراحی این سیستم عامل،یکی از شاخه‌های توزیع لینوکس انتخاب شده است.
امیرحسین بروجردیان، مدیرکل مدیریت و پشتیبانی فنی شبکه سازمان فناوری اطلاعات، در خصوص آخرین وضعیت این طرح می‌گوید: «نسخه آزمایشی این سیستم‌عامل در شهریور ماه سال گذشته منتشر شد و تاکنون نیز با به‌روز رسانی‌هایی همراه بوده است. در حال حاضر هم در تلاش هستیم تا سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی کشور از نسخه سرور این سیستم‌عامل به عنوان دوران گذر از ویندوز به زمین استفاده کنند.»
وی در پاسخ به این سؤال که چرا با وجود طرح فارسی‌سازی سیستم عامل لینوکس وزارت ارتباطات به سمت طرح دیگری در این زمینه رفته است، می‌گوید: «طرح سیستم عامل ملی یا لینوکس فارسی با یک‌سری اهداف دیگری پدید آمد که در آن زمان نیز به اهداف فنی خود رسید اما مورد بهره‌برداری کاربران قرار نگرفت. همچنین این طور هم نیست که در طرح زمین از تجربیات لینوکس فارسی استفاده نکرده باشیم چرا که در برخی از زیر طرح‌های فنی این سیستم‌عامل از خروجی‌های طرح لینوکس فارسی استفاده شده است.»
وی با اشاره به ویژگی‌های سیستم‌عامل زمین می‌افزاید: «به دلیل تغییرات سریع فناوری، چندان منطقی نیست که یک سیستم عامل مجزا را در کشور از نو طراحی و برنامه‌نویسی کنیم. بنابراین ما سیستم عامل متن بازی مانند لینوکس را مورد استفاده قرار داده و با ایجاد تغییراتی براساس نیاز داخلی کشور آن را بومی کردیم.» به گفته وی این تغییرات در بخش خط و زبان فارسی و اضافه شدن یک سری ارزش افزوده روی این سیستم عامل شکل گرفته است.
استفاده از سیستم‌عامل‌های بومی در کشورهای مختلفی مورد آزمایش و استفاده قرار گرفته است. برای مثال هم‌اکنون کشورهایی مانند روسیه، ترکیه، برزیل، آلمان و امریکا نیز از نسخه کاملاً سفارشی شده سیستم عامل متن باز در صنایع خود استفاده می‌کنند. اما چه ضرورتی به استفاده از یک سیستم عامل بومی است؟ امیرحسین بروجردیان، در این خصوص می‌گوید: «مهمترین دلیلی که باعث میشود کشورها از جمله ایران به سمت استفاده از سیستم‌عامل‌های بومی بروند حفظ امنیتشان است در واقع اکثر کشورهای دنیا به دلیل ناپایدار بودن سیستم‌عاملی مانند ویندوز به سمت استفاده از سیستم‌عامل‌های متن باز رفته‌اند. در ایران هم ما به دلیل پایان انحصار طلبی و وابستگی به محصولات کشورهای خاص و همچنین حمایت از تولید ملی به سمت استفاده از سیستم‌عامل بومی رفته‌ایم.»
در حالی که مسئولان سازمان فناوری اطلاعات تمام تلاش خود را برای تولید و گسترش استفاده از سیستم عامل بومی زمین به کار بسته‌اند بسیاری از کارشناسان راهاندازی چنین طرحی را تنها هدر رفتن هزینه و زمان می‌دانند. برای مثال احمد معتمد، کارشناس در حوزه نرم‌افزار با بیان اینکه یک سیستم‌عامل به خاطر استفاده از نرم‌افزارهای جانبی خاصی که برایش طراحی میشود مورد استقبال قرار می‌گیرد، می‌گوید: «محبوبیت سیستم عاملی مانند ویندوز به خاطر خود سیستم عامل نیست بلکه به خاطر نرم‌افزارهایی است که روی آن نصب میشود. در واقع این نرم‌افزارها هستند که قابلیت و قدرت یک سیستم عامل را افزایش می‌دهد. در این شرایط در حالی صحبت از سیستم عامل بومی مانند زمین میشود که هنوز هیچ نرم‌افزار قابل توجهی برای کار با آن در کشور تولید نشده است.»
اما مدیرکل مدیریت و پشتیبانی فنی شبکه سازمان فناوری اطلاعات در پاسخ به این انتقاد می‌گوید: «لزوم گسترش استفاده از سیستم عامل زمین به حمایت‌های دولتی و تشکیل اجتماعات کاربری منوط خواهد شد. در واقع حضور متخصصان در این اجتماعات کاربری برای به روزرسانی ونگهداری این سیستم عامل یک امر ضروری است تا این سیستم‌عامل با موفقیت همراه شود. همچنین در بخش تولید نرم‌افزار برای این سیستم عامل هم بعد از گسترش استفاده از آن، به دلیل وجود نرم‌افزارهای خاص متن باز در جهان به نظر نمی‌‌آید که با مشکلی روبه رو شویم.
مصائب یک سیستم‌عامل
استفاده از سیستم عامل بومی و راهاندازی طرحی مخصوص در این زمینه به یک یا دو سال گذشته ختم نمی‌شود چرا که تلاش برای بومی یا ملی کردن یک سیستم‌عامل در کشور، سابقه یک دهه را با خود به همراه دارد. حفظ امنیت اطلاعات کشور مخصوصا در مراکز دفاعی و تضمین آینده اقتصادی کشور در بازار نرم‌افزار و تلاش برای جلوگیری از وابستگی سیستم‌های حیاتی کشور به یک سیستم عامل خارجی مانند ویندوز، باعث شد تا نخستین جرقه‌ها برای ساخت یا طراحی یک سیستم عامل بومی در کشور زده شود. از آن‌جا که سیستم‌عامل لینوکس به عنوان سیستم عامل ملی در اغلب کشورها به دلیل ضریب امنیتی بالا، متن باز بودن، ارائه سرویس‌های بهتر نسبت به ویندوز و … مورد استفاده قرار می‌گرفت، مسئولان دولتی ایران نیز، تصمیم گرفتند با بومی‌سازی لینوکس، این سیستم‌عامل را به عنوان سیستم‌عامل بومی در سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی کشور انتخاب کنند.
طرح ملی فارسی‌سازی لینوکس با همکاری شورای عالی انفورماتیک ایران و به رهبری مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته دانشگاه صنعتی شریف در بهمن ماه سال 1379 کلید خورد. از این تاریخ و به مدت 6 ماه بررسی امکان فارسی‌سازی لینوکس و لزوم و فایده آن شروع شد. در نهایت، اقدام‌های اولیه این طرح از بهمن ماه سال 81 آغاز و وارد مراحل مطالعاتی شد. در راستای اجرای این طرح ملی دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک مسئولیت بررسی ابعاد مطالعاتی این طرح را برعهده گرفت و مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته شریف نیز مسئولیت ایجاد یک سیستم مدیریت فنی را عهده دار شد. پس از انعقاد قراردادی میان این دو مرکز مقرر شد تا این طرح به صورت جدی عملیاتی شود.
در آن زمان و براساس اظهارات مجید صیدی، مدیر وقت طرح فارسی‌سازی لینوکس، 4 میلیارد تومان بودجه برای این طرح در نظر گرفته شد و قرار بود این طرح تا پایان سال 1384 جایگزین سیستم عامل «ویندوز» شود. به هرحال در حالی که قرار بود این سیستم‌عامل به صورت رسمی در سال 84 جایگزین سیستم‌عامل ویندوز شود، اما مسئولان طرح تا سال 86 مشغول حل کردن مشکل فارسی‌سازی در سیستم‌عامل لینوکس بودند.
برای اجرای این طرح، همایش‌های مختلفی برگزار و حتی کتاب‌هایی نیز منتشر شد. اما صرف هزینه‌های بالا برای لینوکس فارسی و نداشتن خروجی مشخص از آن، در نهایت باعث شد انتقاد‌هایی نسبت به این طرح مطرح شود. برخی نیز با مخالفت جدی با راهاندازی لینوکس فارسی به عنوان سیستم عامل ملی، از صرف هزینه‌های میلیاردی برای این طرح بسیار انتقاد کردند. با این حال طرح سیستم عامل ملی یا به عبارتی لینوکس فارسی ساز شده سرانجام تولید و نسخه‌های مختلف آن نیز در دسترس کاربران ایرانی قرار گرفت. اما این طرح با استقبال این گروه مواجه نشد. بسیاری از کارشناسان عدم فرهنگ‌سازی و تبلیغ مناسب برای این طرح و در نهایت بی‌اطلاعی کاربران از این سیستم عامل را بخشی از دلایل شکست طرح فارسی‌سازی سیستم عامل لینوکس می‌دانند. به هرحال با توجه به تجربیاتی که در مسیر راهاندازی لینوکس فارسی در کشور به وجود آمد اینک باید در انتظار ماند و دید که آیا مسئولان طرح زمین از این تجربه‌ها برای پیشبرد بهتر طرح استفاده خواهند کرد یا اینکه «زمین» نیز عاقبت به سرنوشت «لینوکس فارسی» دچار میشود.