جزئیات طرح جدید آمارگیری از شاخص‌های ICT کشور؛ پایانی بر‌آمارهای متفاوت و بحث‌انگیز؟
سونیتا سراب پور – دنیای اقتصاد: به سمت سیدخندان و ساختمان‌های مختلف وزارت ارتباطات که پیش بروید تابلوهای بزرگی یکی در میان خودنمایی می‌کنند. تابلوهایی که خبر از اجرای یک طرح جدید از سوی سازمان فناوری اطلاعات می‌دهند.
طرحی که قرار است بعد از اتمام آن میزان استفاده خانوارها و افراد کشور را از فناوری اطلاعات و ارتباطات مشخص کند. این طرح که از روز 21 دی‌ماه سال جاری آغاز شده «طرح آمارگیری استفاده خانوارها و افراد از فناوری اطلاعات و ارتباطات در سراسر کشور» نام دارد. طرحی که به گفته امیرحسین محب علی، رئیس مرکز برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی سازمان فناوری اطلاعات و مجری نظام پایش شاخص‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور، اگر به درستی انجام شود می‌تواند به اما و اگرهای آمارهای ارائه شده در بخش فاوای کشور خاتمه دهد. در گفت و گویی که با او داشتیم وی ارائه آمارهای مختلف در زمینه فاوا و مخصوصا بخش ضریب‌نفوذ اینترنت کشور را به نگاه‌های متفاوت نهادهای درگیر در این بخش ارتباط می‌دهد و اعلام می‌کند که تاکنون نهاد و متولی رسمی برای جمع‌آوری اطلاعات در زمینه فاوا و اعلام آن به نهادهای بین‌المللی وجود نداشته است. محب‌علی، اما با اشاره به انجام طرح آمارگیری استفاده خانوارها و افراد از فناوری اطلاعات و ارتباطات در سراسر کشور که تحت نظارت اتحادیه جهانی مخابرات (ITU)به اجرا در‌می‌آید، امیدوار است آمار استخراج شده از این طرح پایانی باشد بر آمارهای متفاوت و بحث برانگیز کشور در بخش فاوا.
– شاید بهتر باشد سوال اول را با پرسش از اجرای طرح اخیر سازمان فناوری اطلاعات در خصوص آمارگیری استفاده خانوارها و افراد از فناوری اطلاعات شروع کنیم. کلید این طرح چه زمانی و با چه هدفی زده شده است؟
در برنامه پنج‌ساله پنجم (براساس تبصره 3 ماده 46 قانون برنامه) وظیفه‌ای به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات محول شده است. براساس این وظیفه این وزارتخانه می‌تواند در جهت بهبود و اندازه‌گیری وضعیت کشور، پایش شاخص فناوری اطلاعات را انجام دهد. در قانون برنامه آمده است که تا پایان سال دوم برنامه باید وزارت‌ارتباطات نظام پایش را تدوین و ابلاغ کند و از سال بعد از این ابلاغ نیز پایش باید براساس آن نظام به صورت سالانه انجام گیرد. نتایج به دست آمده از این پایش نیز باید هر سال به دولت و مجلس گزارش شود. در نهایت ما یک نظام پایش را تدوین و در مرداد ماه سال جاری به تمامی دستگاه‌های اجرایی ابلاغ کردیم.درکنار این طرح، پروژه‌ای در سال 89 براساس نیاز به سازمان محول شد که براساس این پروژه ما فهمیدیم که رتبه ایران در بخش فاوا با توجه به تلاش‌هایی که شده است در سطح بین‌المللی جایگاه مطلوبی نیست.
– نام این پروژه چه بود؟
این پروژه تحت عنوان ظرفیت‌سازی فنی در حوزه ارتقای جایگاه فاوای ایران با نهادهای بین‌المللی کلید خورد که پروژه آمارگیری استفاده خانوارها و افراد از فاوا نیز در ادامه انجام همین پروژه است. این پروژه را با این هدف که وضعیت ارزیابی ایران در مجامع بین‌المللی مانند ITU، EIU، UN و… را بهبود ببخشیم شروع کردیم. نتایجی که از پروژه ظرفیت‌سازی فنی به دست آوردیم بسیار جالب بود. به دو نتیجه رسیدیم؛ اول اینکه در بسیاری از حوزه‌های فاوا از منظر شاخص‌های بین‌المللی عقب هستیم؛ چرا که کشور در این زمینه‌ها خوب و به شکل رقابتی کار نکرده است. این شرایط می‌تواند به مسائل مختلفی از جمله دلایل سیاسی، اقتصادی و تحریمی، ضعف‌های فنی، سوءمدیریت و… مرتبط باشد، اما نتیجه دوم این بود که متوجه شدیم در یکسری از حوزه‌ها در کشور کارهای خوبی انجام شده، اما به دلایلی به مراجع بین‌المللی گزارش خوبی ارائه نشده است.
مثلا در چه بخش‌هایی؟
به‌طور مثال در بخش محاسبه و اعلام ضریب‌نفوذ اینترنت. ادبیات ما در این زمینه با ادبیات ITU متفاوت بوده است. به همین خاطر هم هست که ما صحبت از یک ضریب نفوذ اینترنت داریم و آنها هم یک ضریب‌نفوذ دیگر.
– اما نهادهای بین‌المللی مانند itu براساس آمار و اطلاعات ارسال شده از طرف خود کشورها میزان ضریب نفوذ اینترنت را اعلام می‌کنند. غیر از این است؟
در چند سال گذشته چون نتوانستیم با روش توصیه‌ای ITU پیش برویم و گزارش‌هایی را ارائه کنیم، این نهاد برای به دست آوردن میزان ضریب نفوذ کشور، ضریب نفوذ سال قبل کشور را به عنوان مبنا در نظر می‌گرفت و بعد نگاهی به میزان تقریبی شیب توسعه کشور و منطقه می‌کرد و برای مثال می‌گفت ضریب نفوذ مبنای 11 درصد ایران در سال جدید به 16 درصد رسیده است.
اما ما در قالب پروژه ظرفیت‌سازی فنی به ITU اعلام کردیم که این روش درست نیست و شیب توسعه‌ای کشورما آنطور که آنها بررسی می‌کنند نیست، چرا که شرایط کشور ما با شرایط کشورهای منطقه با توجه به ساختار جغرافیایی متفاوت است. همچنین آمار ضریب نفوذ اینترنت در کشور نیز براساس تعریفی که ITU از کاربر اینترنت دارد یعنی اتصال یک بار در سال کاربر به اینترنت.اگر همین تعریف را قبول کنیم برای انجام پروژه‌ای مانند هدفمندی یارانه‌ها، 18میلیون خانوار برای دریافت این یارانه به سایت مرکز آمار مراجعه و ثبت‌نام کرده‌اند. بنابراین این خودش یک جهش در میزان استفاده از اینترنت در کشور است. در کنار این میزان آموزش الکترونیکی، دوره‌های مجازی و… در کشور افزایش پیدا کرده است. این شرایط یعنی افزایش میزان کاربران اینترنت یعنی استفاده کننده، البته ITU هم کاملا بی‌تقصیر بود، چرا که در زمینه استخراج و اعلام میزان ضریب نفوذ اینترنت در کشور یک بهم‌ریختگی وجود دارد و باید یک نهاد رسمی متولی جمع‌آوری و اعلام اطلاعات حوزه فاوا شود. به همین دلیل کاری با ITU مکاتبات و جلسات حضوری انجام دادیم و اعلام کردیم که سازمان فناوری اطلاعات با توجه به جایگاه ملی و حاکمیتی می‌تواند نقطه تماس با آنها برای ارائه اینگونه آمار‌ها باشد. در نهایت سازمان فناوری اطلاعات به عنوان هماهنگ‌کننده ملی در زمینه جمع‌آوری و ارسال اطلاعات حوزه فاوار به ITU انتخاب شد.
– پس طرح آمارگیری استفاده خانوارها و افراد از فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور زیر نظر ITU و برای رسیدن به یک آمار دقیق و رسمی در کشور اجرا میشود؟
طرح آمارگیری توسط سازمان فناوری اطلاعات با همکاری سازمان آمار از 21 دی ماه سال جاری آغاز شده است. در واقع طرح جدید آمارگیری مرتبط با شاخص‌های ITU است. اگر ما این طرح را انجام دهیم هم می‌توانیم گزارش‌های بین‌المللی را به موقع ارائه کنیم هم می‌توانیم وضعیت شاخص‌های توسعه ملی خود را رصد کنیم.
– برای به دست آوردن این میزان آمار حتما باید از این روش آمارگیری وارد می‌شدید؟
بله این توصیه خود ITU بوده است که به دست آوردن این اطلاعات از طریق آمارگیری انجام شود. همچنین این روش در کل جهان پیاده میشود. روش احصای عدد ضریب نفوذ کاربران اینترنت ثبتی نیست، بلکه به‌صورت آمارگیری میدانی محاسبه میشود.
روش آمارگیری دقیقا به چه شکلی خواهد بود؟ مانند روش‌های معمول سازمان آمار است یا تغییراتی در آن اعمال میشود؟
خیر آمارگیری به شکل کاملا تخصصی صورت می‌گیرد. سوال‌های پرسش‌نامه براساس سوال‌هایITU است. تیم اجرای سازمان سوال‌ها را ترجمه کرده است و البته براساس شرایط کشور یکسری سوالات تکمیلی نیز خودمان به پرسش‌نامه اضافه کرده‌ایم.
– این سوالات اضافه شده بیشتر در چه راستایی است؟
در راستای شفاف‌سازی دقیق و کسب جزئیات بیشتر میزان و روش استفاده‌کنندگان ایرانی از حوزه فاوا. به عنوان مثال برای ما مهم است که بدانیم «نوع و روش استفاده کاربران اعم از افراد و خانوارها در دسترسی به اینترنت در کشور چیست؟» در این راستا 30 سوال اضافه مطرح کردیم. اینکه از اینترنت استفاده شده برای چه کاری استفاده میشود. برای دانلود فیلم، موسیقی و…، تماشای فیلم، کسب اطلاعات تخصصی و…
– جامعه تحت پوشش این طرح از آمارگیری را چه گروهی تشکیل می‌دهند؟
توزیع این پرسش‌نامه در کل کشور و در یک جامعه 30 هزار تایی است. همه مناطق محروم، توسعه‌یافته، شهری، روستایی و حتی یکسری خانوارهایی که به شکل موسسه‌ای در کشور وجود دارند؛ مانند پادگان‌ها، خوابگاه‌های دانشجویی و… تحت پوشش این آمارگیری قرار دارند. راهبری و نظارت این پروژه نیز به کمک ITU انجام میشود.
– به نظر شما این جامعه 30 هزار نفری می‌توانند نشان‌دهنده وضعیت کل کشور با جمعیتی در حدود 75 میلیون نفر باشد؟
بله می‌تواند. وقتی شما قرار است آمارگیری کنید، دو راه وجود دارد اولین راه این است که سرشماری صورت بگیرد. یعنی تمام افراد جامعه مورد پرسش قرار بگیرند، که هزینه این نوع سرشماری در دنیا بسیار بالا است و هم اینکه این روش سازوکار مخصوص خودش را دارد. دومین روش برای آمارگیری، نمونه‌گیری است. نمونه‌گیری هم متدهای مختلف دارد که باید با میزان خطاهایی قابل قبول اجرا شود.
– دقیقا به‌خاطر همین خطاهای احتمالی و با توجه به اینکه آمارهای حوزه فاوا با اما و اگرهای بسیاری همراه است چه تضمینی وجود دارد که آمار استخراج‌شده از این طرح از صحت کامل برخوردار باشد؟
همان‌طور که گفتم تمامی روال انجام این کار تحت نظارت و با کمک ITU انجام میشود و ما تمام مراحل انجام کار را با این نهاد بین‌المللی چک کرده‌ایم و آنها نیز این روش‌ها را قبول کرده‌اند. تمام پرسش‌نامه و ترجمه آن مورد تایید ITU قرار گرفته است. همچنین تمام ماموران آمارگیر تحت آموزش تخصصی حوزه فاوا قرار گرفته‌اند.
– نحوه راستی‌آزمایی اطلاعات به‌دست آمده از این طرح آمارگیری به چه شکلی است؟ استخراج اطلاعات و تحلیل آن برعهده سازمان است؟
ITU توصیه کرده که این طرح به نهاد آماری در هر کشوری داده شود. بنابراین ما اجرای آمارگیری این طرح را به مرکز آمار ایران داده‌ایم و در استخراج آن نیز هیچ دخالتی نخواهیم داشت. اما ناظرهای مخصوص به خودمان در جایگاه کارفرما و هماهنگ‌کننده ملی را در این پروژه داریم.
– هزینه انجام این طرح را چه ارگانی تقبل می‌کند و میزان این هزینه چقدر است؟
وزارت ارتباطات هزینه این طرح را پرداخت می‌کند که این هزینه حدودا 300 میلیون تومان است.
– استفاده از اطلاعات اپراتورهای تلفن همراه، شرکت‌های اینترنتی برای به دست آوردن میزان استفاده خانوارهای ایرانی از فاوا روش کم‌هزینه‌تری نیست؟
این روش را ITU قبول ندارد. ما از آمارهای ثبتی اپراتورها به‌عنوان یک ابزار نظارتی استفاده می‌کنیم. معمولا اطلاعاتی را که از طریق آمارگیری جمع‌آوری شده، با اطلاعاتی که از اپراتورها می‌گیریم، با هم مقایسه می‌کنیم یا اطلاعات ناقص به‌دست آمده را با اطلاعات آماری اپراتورها ترمیم می‌کنیم. به‌طور کلی در حالت عادی ITU روش فرمولیشن را قبول ندارد.
– اجرای این طرح و نمونه‌گیری از جامعه از 21 دی ماه سال جاری شروع شده است چه زمانی این نمونه‌گیری پایان می‌یابد و نتیجه نهایی استخراج اطلاعات از این نمونه‌گیری چه زمانی اعلام میشود؟
طبق برنامه‌ای که ما با مرکز آمار نهایی کردیم، طی 20 الی 30 روز نمونه‌گیری انجام میشود، بعد از این زمان، فاز بررسی، تحلیل و… آغاز میشود. پیش‌بینی ما این است که بتوانیم تا پایان اردیبهشت‌ماه سال 93 این نتیجه‌ها را اعلام کنیم. تا گزارش به دست نشست سالانه ITU که در اردیبهشت ماه هر سال برگزار میشود نیز برسد.
– در سال 87 سازمان فناوری اطلاعات یک پروژه مشترک با مرکز آمار ایران در زمینه آمارگیری از میزان کاربران اینترنت در کشور به انجام رساند. پروژه‌ای که با حرف و حدیث‌های زیادی به نتایج دلخواه نرسید؛ چراکه بعد از انجام این پروژه، زمان زیاد سپری شد تا نتایج اعلام شود و وقتی هم که مرکز آمار میزان ضریب نفوذ را اعلام کرد سازمان فناوری اطلاعات این آمار را قبول نکرد و نتایج را غیرعلمی دانست. چه تضمینی وجود دارد که این همکاری اخیر نیز به این سرنوشت دچار نشود؟
بالاخره از اتفاقات گذشته ما هم درس گرفتیم. در زمان انجام این طرح دو اتفاق رخ داد.
در آن زمان هیچ راهنمای جامعی نبود و یک اختلاف دیدگاه نیز وجود داشت. به اعتقاد من باید دیدگاه هر دو نهاد تلطیف می‌شد. از سوی دیگر شاید مرکز آمار کار را با آن دقتی که مد نظر بود، انجام نداد و سوالات را به شکل تخصصی‌تر مطرح نکرد.
در آن دوره زمانی مرکز آمار مصاحبه‌گرهایش را توجیه و آموزش لازم نداده بود که درنهایت یک خطا و کم شماری رخ داد. از سوی دیگر هم چون نگاه وزارت ارتباطات توجه به آمار ثبتی خودش از اپراتورهای مختلف فاوا بود با نگاه مرکز آمار همخوان نبود و در نتیجه اطلاعات استخراج شده با یکدیگر هماهنگ نبودند.
اما ما با استفاده از تجارب گذشته سعی کردیم تعامل بهتری با مرکز آمار داشته باشیم. با این مرکز جلسات متعددی گذاشتیم تعاملات با آنها را افزایش داده و آنها را در جریان تمام مراحل همکاری با ITU، ترجمه پرسش‌نامه‌ها و… قرار دادیم.
– در ابتدای صحبت‌ها شما اعلام کردید که ادبیات شما با ادبیات ITU در زمینه ضریب‌نفوذ یک ادبیات متفاوت است، چرا؟
نگاه‌ها و روش‌های متفاوت در کشور باعث شده که ما نتایج مختلفی در این زمینه داشته باشیم و برای ارائه آمار به ITUبه مشکل بربخوریم.
اعلام می‌کنید که به‌خاطر نگاه‌های متفاوت طی سال‌های اخیر آمارهای متفاوت در بخش ضریب‌نفوذ اعلام شده است؛ اما خود سازمان فناوری اطلاعات نیز یک آمار واحد اعلام نمی‌کند؛ چراکه براساس گزارش‌های مرکز متما (مرکز مدیریت توسعه ملی اینترنت) میزان ضریب‌نفوذ اینترنت کشور در سال 91 معادل 61 درصد بوده اما همین آمار در 6 ماه نخست سال 92 به 54 درصد رسیده است. علت آمارهای متفاوت مرکز متما چیست؟
این سوال را از خود مسوولان مرکز متما بپرسید.
– اما متما هم یکی از زیرمجموعه‌‌های سازمان فناوری اطلاعات است.
من مجری نظام پایش هستم، مجری متما نیستم.
– تعریف شما از کاربر اینترنت چیست؟
طبق آخرین تعریف ITUکاربر اینترنت کسی است که در طول سه ماه گذشته یکبار به اینترنت وصل شده باشد؛ مستقل از تکنولوژی، سرعت و نوع استفاده. تعریف ما هم در اجرای آمارگیری بر همین پایه است.
– در سال 89 آقای مهدیون، مدیرعامل سابق این سازمان، پروژه‌ای برای تعریف یک فرمول مناسب و علمی در بخش ضریب نفوذ اینترنت با همکاری یکی از دانشگاه‌های کشور را کلید زدند. سرنوشت این پروژه چه شد؟
در زمینه تهیه فرمول در بخش ضریب‌نفوذ اینترنت سال 89 حرکتی شروع شد و عملا به تناقض و شکست برخورد؛ چراکه عدد فرمول با روش اعلام شده ITU و روش مرکز آمار همخوانی نداشت.
– اشکال از فرمول بود؟ چراکه بسیاری از کارشناسان این فرمول را غیرعلمی می‌دانستند؟
هم مشکل می‌توانست از فرمول باشد هم از اینکه آمارگیری به درستی انجام نشده بود. در حال حاضر تمرکز ما روی دریافت اطلاعات از طریق آمارگیری است.
اما ما به ITU این پیشنهاد را داده‌ایم که حاضر هستیم به‌عنوان یک پروژه مشارکتی با یکسری کشورها مانند برزیل و فنلاند یک روش فرمولیشن هم برای محاسبه شاخص‌های حوزه فاوا استخراج کنیم. اما فعلا بهترین و قابل‌قبول‌ترین روش مودر پذیرش ITU آمارگیری است.