عباس ثابتی‌راد: در یک بعد از ظهر زمستانی که بوی برف را از ارتفاعات توچال می‌شد استشمام کرد، جایی در دامنه‌های این کوه دیرینه در حوالی شمال تهران، شهرسازان و برنامه ریزان شهری و برخی از استادان دانشگاه‌های معتبر کشور گردهم آمدند تا به سخنرانی جوانی گوش کنند که به قول خودش جعفر‌خان نیست که از فرنگ برگشته.

دکتر علی مستشاری به دعوت جامعه مهندسین مشاور، آمده بود که از فرایند هوشمندسازی شهرهای جهان بگوید؛ جوانی متواضع که کرسی تدریس در دانشگاه استیونس نیویورک را در اختیار دارد. او مدیر شبکه جهانی شهرهای هوشمند است و طرح هوشمندسازی برخی شهرهای جهان را نیز برعهده دارد؛ شهرهای فرایبورگ آلمان، ملبورن استرالیا، فیلادلفیای ایالات متحده، کاری کلمبیا (که شبیه‌ترین وضعیت به ایران را دارد) و محدوده‌ای از شهر نیویورک به نام هوبوکن. این گزارش مروری است بر دیدگاه‌های او در این جلسه؛ جلسه‌ای که حتی برخی وزرای سابق و استادان دانشگاه‌های معتبر کشور و چهره‌های صاحبنام را در خود داشت.

 

سخنان دکتر علی مستشاری با مروری بر فرایند شهری شدن جمعیت جهان آغاز شد. او از جمعیت 13 درصد مردم در شهرها و حدود 87 درصد دیگر در روستاهای جهان در سال 1900 گفت. ادامه سخنان او به رشد شتابان شهری شدن جمعیت تا سال 2050 اختصاص داشت. او معتقد است که تا آن سال 80 درصد مردم در شهرها خواهند بود و نکته مهم این است که بیشتر این تمرکز در کشورهای در حال توسعه خواهد بود. وی با بیان اینکه هر سال به اندازه 7 برابر جمعیت نیویورک به جمعیت شهری دنیا اضافه می‌شود، ادامه داد: در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین شهرهای دنیا نیویورک است و هرسال به اندازه 7 برابر آن به جمعیت شهری دنیا اضافه می‌شود. ضمن اینکه اکثر این اتفاق‌ها در شهرهای بزرگ رخ می‌دهد.

 

این استاد دانشگاه استیونس نیویورک معتقد است: شهرها طراحی نمی‌شوند بلکه خود را با جمعیت تطبیق می‌دهند و در این بین شهرهای کمی هستند که از ابتدا طراحی می‌شوند؛ به عنوان مثال تهران روزی برای 200 هزار نفر جمعیت طراحی شد اما در حال حاضر مجبور شده افراد بسیاری را در خود جای دهد و مدیریت شهری برای ارائه خدمات بیشتر مجبور شده است خود را با افزایش جمعیت تطابق دهد. همیشه مدیریت شهری در واکنش به تغییر تقاضای یک شهر است و هیچ گاه نمی‌تواند برنامه‌ریزی کند که از آن پیشی بگیرد. دلیل این اتفاق هم آن است که اکثریت شهرها طراحی نشده‌اند و به همین خاطر با معضلات اجتماعی بسیاری روبه‌رو هستند. از طرف دیگر انتظارات شهروندان نیز بالاست اما با چند روش می‌توان این مسئله را جبران کرد که یکی از آنها تمرکززدایی و جلوگیری از مهاجرت است.

 

کشوری با اتلاف انرژی بسیار

 

معضلات شهری تنها در حال توسعه بروز نمی کنند بلکه شهرهای بزرگ جهان نیز دارای معضلات مشابه شهرهای در حال توسعه هستند. مستشاری از شهرهای آمریکا می گوید و از نیویورک؛«آمریکایی‌ها با 300میلیون جمعیت، سالانه 4/2میلیارد ساعت در ترافیک می‌مانند ضمن اینکه وقت آنها تلف می‌شود، مصرف سوخت نیز به دلیل ترافیک افزایش می‌یابد؛ به گونه‌‌ای که سوخت صرف شده در ترافیک‌هایشان به اندازه 58 سوپرتانکر است. در کشوری مانند آمریکا 11درصد انرژی در سیستم‌های انتقال انرژی هدر می‌رود. این بررسی‌ها در نیویورک نیز همین نتایج را نشان می‌دهد. جمعیت اصلی نیویورک 8/3میلیون نفر و بودجه دولتی این شهر 8میلیارد دلار در سال است و 250هزارنفر برای دولت شهری کار می‌کنند که این به معنای کارکردن هریک نفر برای 35نفر است که آمار بزرگی محسوب می‌شود.»

 

شهرهای خنگ

 

مدیر شبکه جهانی شهرهای هوشمند یکی از راه‌های حل مشکلات شهری نیویورک و بسیاری از شهرهای جهان را که درگیر چنین مشکلاتی هستند استفاده هوشمند‌تر از منابع شهری و انجام برنامه‌ریزی‌های هوشمند می‌داند. اما او می‌گوید: اگر همه سنسورهای دنیا را در یک شهر بگذاریم ولی شهر همانطور آلوده باشد و توسعه پایدار صورت نگیرد، آن شهر هوشمند نیست بلکه خنگ است! شهر هوشمند، شهری است که با هر وسیله‌ای و با استفاده بهینه از تکنولوژی بتواند یکسری خواص داشته باشد. سپس او مصادیقی را بیان می‌کند که بسیار دارای اهمیت است؛ «در سنجش معیار خوب بودن یک شهر چند بُعد وجود دارد؛ یکی از آنها «پایداری» است که خود از 3 بُعد پایداری اقتصادی، پایداری اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی تشکیل می‌شود.»

 

دکتر مستشاری سپس ادامه می‌دهد: بیشتر مردم وقتی از پایداری صحبت می‌کنند به پایداری زیست‌محیطی اشاره دارند اما پایداری اقتصادی نیز بسیار حائز اهمیت است؛ چراکه شهرها باید بتوانند برای مردم به ویژه در شهرهای بزرگ شغل ایجاد کنند. پایداری اجتماعی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. افراد در فرایند حرکت به سمت شهرهای مدرن «اتُمیزه» می‌شوند. در واقع وقتی آدم‌ها به هم متصل نیستند و پایه خانواده و جمع بودن از بین می‌رود افراد بسیار آسیب‌پذیر می‌شوند؛ این مسئله برای غرب مهم است چراکه با مشکلات اتمیزه شدن روبه‌رو می‌شوند؛ برای ما نیز مهم است چرا که در حال حرکت به این سمت هستیم.

 

تاب آوری؛ مفهومی نو

 

مستشاری از مفهومی تازه سخن می گوید؛ مفهومی که شاید به زبانی دیگر در ایران مطرح است. او از «تاب‌آوری» می‌گوید و توضیح می‌دهد: تاب‌آوری توانایی یک شهر برای بازگشت به عملکرد بهینه پیش از وارد شدن یک شوک مانند جنگ است.

 

مسئله دیگر این است که شهر بتواند نوآوری داشته باشد؛ چراکه نوآوری شهری موضوعی بسیار حائز اهمیت است. اما موضوع اساسی از دیدگاه مستشاری به موضوعی نه‌چندان تازه برمی‌گردد؛«می‌توان همین مسئله را در تمام شهرهای دیگر نیز پی گرفت و آن را در مدیریت شهری به کار برد؛ چرا که ممکن است مردم راه‌هایی پیدا کنند که به ذهن دولت شهری (شهرداری یا شورای شهر) نرسد؛ بنابراین همکاری بین مردم و دولت شهری از طریق تاب‌آوری بسیار اساسی است تا بتوان امکان دوام توسعه پایدار را فراهم کرد.»

 

یک نمونه واقعی

 

از دیدگاه استاد دانشگاه استیونس نیویورک شهر هوشمند از ترکیب مشارکت مردمی با داشتن اطلاعات بهتر شهری ایجاد می‌شود؛ «درواقع هرچه اطلاعات زیربنایی شهری بیشتر باشد و در عین حال از توانایی‌های مردم برای پیشبرد اهداف شهری استفاده کنیم به برنامه‌ریزی و زندگی هوشمندتری دست پیدا می‌کنیم. زمانی که برای ایجاد شهر هوشمند در هوبوکن اقدام کردیم شهرداری آن اعلام کرد می‌خواهند بدانند برای هوشمند شدن به چه ابزارهایی نیاز است، ما در پاسخ به آنها گفتیم بهتر است اول بپرسیم شهروندان به چه چیزهایی احتیاج دارند؛ چراکه مشارکت مردمی به توانمندی بیشتر ما کمک خواهد کرد.

 

با 16 گروه از 16 منطقه مختلف این شهر نشست‌هایی برگزار کردیم و در هر دیدار ترکیب جمعیتی را به گونه‌ای حفظ کردیم که از نظر ترکیب نژادی، زبانی و سنی مجموعه‌هایی را در بر داشته باشد که نمایانگر کل جمعیت باشد.»

 

استاد دانشگاه استیونس نیویورک گفت: در تعاملات صورت گرفته با شهروندان 8 بُعد شکل گرفت؛ نخستین نگاه از نظر شهروندان مسئله تردد‌های درون شهری و دومین مسئله انرژی بود؛ به دلیل اینکه خودمان تولید کننده انرژی هستیم به صورت آگاهانه مصرف انرژی را انجام نمی‌‌دهیم. این در حالی است که قیمت آن در کشورمان بسیار حقیرتر از قیمت انرژی در دیگر شهرهای دنیاست اما هزینه این بخش برای مردم هوبوکن بسیار حائز اهمیت بود.

 

مسئله دیگری که در تعامل با شهروندان شکل گرفت مسئله بهداشت عمومی مانند آلودگی هوا و دیگری آمادگی در برابر سوانح بود؛ چراکه در حال حاضر با افزایش گرمایش جهانی، سوانح طبیعی و غیرطبیعی برای آنها به کرات رخ می‌دهد؛ بنابراین آمادگی شهری برایشان از اهمیت بالایی برخوردار بود. او ادامه می دهد: سرویس‌های شهری مانند جمع‌آوری زباله و در مرحله بعد پایداری اجتماعی مسائل دیگری بود که برای مردم هوبوکن حائز اهمیت بود؛ یکی از نکات قابل‌توجه در این تعاملات اهمیت دادن به مسئله پایداری اجتماعی در گروه سنی 65 سال به بالا بود.

 

اما فعالیت برای ایجاد یک شهر هوشمند گامی تازه در شهر هوبوکن بود. مدیر شبکه جهانی شهرهای هوشمند در این مورد می‌گوید: نخستین توانمندی ایجاد شده در راستای تحقق شهر هوشمند مشخص کردن گزینه مناسب برای حرکت از یک نقطه به نقطه دیگر و در نظر گرفتن این است که هزینه آن برای محیط زیست، سلامت فرد و جامعه چقدر خواهد بود. برنامه‌های آنی ما در سیستم حمل‌ونقل شهری فراهم کردن شرایطی بود که یک شهروند بداند در حال حاضر اتوبوس کجاست و اگر تا فلان دقیقه می‌رسد، می‌تواند صبر کند یا خیر؟ اما مسئله دیگر جای پارک بود. در این راستا سیستمی ایجاد شد که به آنها اعلام کند در کدام نقطه شهر پارکینگ وجود دارد که این اقدام نیز بسیار کمک‌کننده بود. توانایی صدور قبض‌های جریمه خودرو و پرداخت آنها به صورت آنلاین از دیگر اقدامات برای تحقق شهر هوشمند بود. مدیر شبکه جهانی شهرهای هوشمند ادامه می‌دهد: مجهز کردن دوچرخه‌ها به جی‌پی‌اس و دست یافتن به اطلاعاتی مانند اینکه کدام یک از خیابان‌های شهر برای فعالیت‌های عمرانی و امور دیگر توسط شهرداری بسته شده یا اینکه مردم چگونه می‌توانند تصادفات شهری را به پلیس گزارش دهند از دیگر مواردی بود که در راستای اجرای شهر هوشمند به کار گرفته شد. به گفته استاد دانشگاه استیونس نیویورک، امکانی که شهر هوشمند ایجاد می‌کند این است که تمام کسانی که در مصرف انرژی صرفه‌جویی می‌کنند نه تنها می‌بینند چند شهروند دیگر این کار را انجام داده‌اند بلکه تاثیرات انجام آن را هم مشاهده می‌کنند. در واقع کسانی که از طریق پلاتفرم‌های اطلاعاتی به یکدیگر متصل می‌شوند متوجه می‌شوند صرفه‌جویی انجام شده آنها چه تاثیراتی داشته و همین امر برایشان انگیزه ایجاد می‌کند.

 

استاد دانشگاه استیونس نیویورک در ادامه سخنانش می‌گوید: این اقدام را برای کاهش مصرف آب نیز انجام داده و به شهروندان هوبوکن روش‌های صرفه‌جویی را توضیح دادیم و اعلام کردیم در فلان هفته باید چه وسایلی تهیه کنند، این امر چقدر هزینه دارد و چه میزان صرفه‌جویی در برخواهد داشت. مدیر شبکه جهانی شهرهای هوشمند در ادامه می گوید: شهروندان به 2طریق می‌توانند با شهر هوشمند ارتباط برقرار کنند؛ در واقع اطلاعات به صورت دو‌طرفه بین شهر و شهروندان برقرار‌می‌شود. این اطلاعات در سرور دانشگاه مورد نظرمان ذخیره می‌شود و سنسورها، اطلاعاتی درباره میزان ترافیک، مصرف انرژی، آلودگی هوا و… کل شهر به ما می‌دهند.

 

سخن پایانی

 

در شهر هوشمند نقش شهروند از یک مصرف کننده صرف به فردی که در مدیریت شهری مشارکت می‌کند تغییر می‌یابد که در واقع می‌توان گفت این مهم‌ترین ویژگی شهر هوشمند است. این سخنان مستشاری است. او در ادامه می گوید: کسانی که از سیستم‌های هوشمند استفاده می‌کنند برایشان امتیازهایی قائل می‌شویم که درنهایت در مدت تعیین شده می‌توانند از برخی مکان‌ها مانند یک فروشگاه تخفیف‌هایی بگیرند.