«پیشی گرفتن کتاب‌های الکترونیک از کتاب‌های چاپی در لندن تا سال 2018»؛ این تیتر خبری بود که چندی پیش روی خروجی یکی از خبرگزاری‌ها قرار گرفت. خبری که حکایت از افول کتاب‌های چاپی و محبوبیت کتاب‌های الکترونیک به خاطر پیشرفت فناوری و دسترسی به محتواهای مختلف از طریق تلفن هوشمند، کتابخوانی دیجتالی، حکایت داشت. این خبر که براساس گزارش مؤسسه «پرایس واترهاوس کوپرز» است، نشان می‌دهد که تا سال 2018، پنجاه درصد مردم انگلیس دست کم یک وسیله کتابخوان الکترونیکی از قبیل کیندل، آی پد، یا وسایل مشابه برای خواندن کتاب در اختیار خواهند داشت. همچنین براساس این گزارش ارزش بازار کتاب الکترونیکی که شامل کتاب‌های درسی و راهنما نیز می‌شود از 380 میلیون پوند به یک میلیارد پوند افزایش خواهد یافت در این گزارش پیش‌بینی شده است که همزمان فروش کتاب‌های کاغذی به میزان یک سوم افت خواهد داشت. این وضعیت برای دیگر کشورهای اروپایی و کشور امریکا نیز صدق می‌کند.

 

اما وضعیت رشد کتاب الکترونیکی در ایران متفاوت‌تر و البته نا‌امیدکننده‌تر از آن‌چیزی است که می‌توانید فکر کنید، چرا که هنوز کتابخوانی کتاب‌های چاپی با رشد قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو نیست و براساس آخرین آمارگیری در کشور، مطالعه سرانه کتاب در ایران 18 دقیقه در روز عنوان شده است البته این رقم بدون در نظر گرفتن کتاب‌های درسی و ادعیه چیزی در حدود 2 دقیقه در روز است. به باور ناشران و فعالان عرصه کتاب الکترونیک، بنابراین در چنین وضعیتی که مطالعه سرانه کشور در شرایط خوبی قرار ندارد نمی‌توان در خصوص رشد کتاب‌های الکترونیکی سخنی به میان آورد. به باور این گروه اندک که به صورت قانونی در بخش تولید کتاب‌های الکترونیکی فعالیت می‌کنند، نبود قانونگذاری مشخص و اجرا نشدن قانون کپی‌رایت، نبود فرهنگ‌سازی در بین مردم جامعه برای کتابخوانی و نبود حمایت از سوی مسئولان مربوطه با این بخش، باعث رشد کند آهنگ استفاده از کتاب‌های الکترونیک در کشور شده است.

 

کتاب الکترونیک و مزایای آن

قبل از هر چیز باید تعریفی برای کتاب الکترونیک ارائه کرد. کتاب‌های الکترونیکی، با توجه به ویژگی‌ها، امکانات و کاربردهایشان به پنج دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول کتاب‌های الکترونیکی فقط متن هستند. در این دسته، کتاب‌های الکترونیکی فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ‌گونه تصویر، نمودار یا اجزای دیگری را شامل نمی‌شوند. دسته دوم شامل کتاب‌های الکترونیکی دارای تصاویر اسکن شده می‌شود. در این دسته در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر اسکن شده نیز وجود دارد. دسته سوم کتاب‌های الکترونیکی با تصاویر متحرک هستند. یعنی در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر انیمیشن یا قطعاتی از فیلم نیز وجود دارد. کتاب‌های الکترونیکی سخنگو نوع چهارمی از این نوع کتاب‌ها هستند.  این دسته کتاب‌های الکترونیکی با استفاده از امکانات صوتی و الکترونیکی تا حدی با کاربر رابطه برقرار می‌کنند. اما دسته پنجم کتاب‌های الکترونیکی چند رسانه‌ای هستند که به باور بسیاری از ناشران الکترونیک این دسته نوع واقعی و استاندارد کتاب الکترونیک در جهان است. ‌در این دسته از کتاب‌های الکترونیکی یک رابطه چند رسانه‌ای و دو سویه میان کتاب و خواننده برقرار می‌شود. این نوع کتاب‌الکترونیک کاملاً با کتاب‌های سنتی و چاپی متفاوت‌اند و امکانات کمکی برای جست‌و‌جو و تحقیق در آن‌ها در نظر گرفته شده است. کتاب‌های الکترونیکی چند رسانه‌ای با تمام دستگاه‌های دیجیتالی سازگاری دارند. آنچه در ایران به عنوان کتاب الکترونیکی شناخته می‌شود کتاب‌های اسکن شده در محیط وب است که در قالب «پی‌دی اف» یا «اچ تی ‌ام ال» در اختیار کاربران قرار می‌گیرد. این نوع کتاب‌ها با هر دستگاه دیجیتالی سازگاری ندارند و تنها در دستگاه‌های مشخصی قابل استفاده هستند.

 

کتاب‌های الکترونیک مزایای زیادی دارند که شاید مهمترین آن‌ها کاهش قطع درختان و هزینه چاپ باشد. این کتاب‌ها فضای کمی می‌گیرند و هر فردی می‌تواند با استفاده از آن‌ها کتاب‌خانه‌ بزرگی را تنها در یک دستگاه کوچک مانند تلفن همراه یا تبلت با خود جابه‌جا کند، در آن‌ها به جست‌و‌جو بپردازد، براحتی رویشان یادداشت نویسی کند و یا یادداشت‌های دیگران در خصوص کتاب مربوطه را مطالعه کند.

برای انتشار کتاب الکترونیک به نیروی کار کمتری نیاز است و معمولاً کار با چند ویراستار و یک مدیر نشر به بهترین شکل انجام می‌شود به‌دلیل همین هزینه‌های پایین است که بسیاری از ناشران آنلاین می‌توانند از کتاب‌هایی که شانس پرفروش‌شدن کمتری دارند هم استقبال کرده و آن‌ها را منتشر کنند.

 

نبود فرهنگ کتابخوانی

مطالعات انجام شده در بنیاد بیل و ملیندا گیتس نشان می‌دهد کتاب‌های الکترونیک باعث رشد 60 درصدی مطالعه شده است. این در حالی است که بیش از 88 درصد این کتابخوان‌ها، کتاب‌های خود را خریداری کرده و از دوست خود قرض نگرفته‌اند. حتی دوستداران کتاب‌های کاغذی هم معتقدند نسل جدید کتاب‌ها مزیت‌های چشمگیری به نسل کاغذی خود دارند، اما وضعیت رشد کتابخوانی به خاطر کتاب‌های الکترونیکی، به باور بسیاری باعت تحول در وضعیت کتابخوانی کشورمان نشده است.

کاوه ‌کیاییان، مدیرفروشگاه نشر چشمه در خصوص وضعیت رشد کتاب‌های الکترونیکی در کشور به ایران می‌گوید: «رشد این نوع‌ کتاب‌ها در کشور آهنگ بسیار کندی دارد و دلیل آن، این است که اصولاً سرانه مطالعه کتاب چاپی نیز در ایران بسیار پایین‌تر از حد متوسط جهانی است. همچنین عمده کاربران کتاب‌های الکترونیکی کسانی هستند که اصولاً مخاطب کتاب‌فروشی‌ها نیستند و بیشتر وقت خود را پای رایانه می‌گذرانند. »

وی دلیل عمده رشد نکردن کتاب‌الکترونیک را در کشور به نبود یک ساز و کار درست و رسمی عرضه این نوع کتاب‌ها ارتباط می‌دهد و می‌افزاید: «آنچه در ایران به نام کتاب الکترونیکی مرسوم است کتاب‌های‌ بی‌کیفیتی است که به صورت غیرقانونی و بدون اجازه ناشر و مؤلف اسکن و در فضای مجازی قرار داده شده است. »

این فعال باسابقه در بخش انتشارات یکی دیگر از دلایل آهنگ کند رشد کتاب‌های الکترونیک به شکل باکیفیت و استاندارد را به حمایت نکردن از قانون کپی رایت ارتباط می‌دهد و این‌که هنوز در کشور این فرهنگ در بین مردم ایجاد نشده که برای دانلود یک فایل در اینترنت باید هزینه‌ای هم پرداخت شود.

در همین زمینه محمدعلی جعفریه، مدیر نشر ثالث با اشاره به قانونمند نبودن فعالیت در بخش نشر کتاب الکترونیک به ایران می‌گوید: «به شکل غیر قانونی سایت‌های مختلفی اقدام به انتشار کتاب الکترونیک می‌کنند اما به شکل قانونمند تنها یک یا چند مؤسسه وجود دارد که با ناشران کتاب‌های چاپی قرارداد بسته و اقدام به انتشار کتاب‌های باکیفیت به صورت الکترونیک می‌کنند و همین شرایط باعث شده فرهنگ استفاده از این نوع کتاب‌ها در بین مردم جامعه بدرستی جا نیفتد. »

وی معتقد است برای رشد کتابخوانی در عرصه الکترونیک باید مؤسسات یا شرکت‌هایی در کنار نشریات به فعالیت مشغول شوند اما به دلیل احترام نگذاشتن به قانون کپی‌رایت کمتر شرکت یا مؤسسه‌ای حاضر به سرمایه‌گذاری در این بخش می‌شود. جعفریه تأکید می‌کند، تا زمانی که فرهنگ استفاده و مطالعه از کتاب در کشور وجود نداشته باشد، کتاب چه کاغذی و چه الکترونیکی با رشد استفاده مواجه نخواهد شد.

 

کپی‌رایت، پاشنه آشیل بازار کتاب‌های الکترونیک

کافی است یک بار نام کتاب الکترونیک را در مرورگر خود جست‌و‌جو کنید بلافاصله لینک‌های مختلفی را مشاهده خواهید کرد که شما را به دانلود صدها جلد کتاب آن هم به صورت رایگان دعوت می‌کنند. اما به باور فعالان قانونی نشر کتاب‌های الکترونیکی، این نوع کتاب‌ها، الکترونیک نیستند بلکه تنها تصاویر اسکن شده بی‌کیفیت و پی‌دی‌افی از نسخه کتاب‌های کاغذی هستند که به صورت کاملاً غیرقانونی در اختیار کاربران قرار می‌گیرند. بسیاری از فعالان نشر الکترونیک رشد نکردن کتاب الکترونیک را در کشور به نبود سرویس با کیفیت در این بخش و همچنین فرهنگ پایین کتابخوانی ارتباط می‌دهند.

 

مجید قاسمی، مدیر اجرای سایت فیدیبو، از معدود‌ سایت‌های ارائه قانونی کتاب الکترونیک در ایران، مشکل رشد کند کتاب‌الکترونیک در کشور را علاوه بر نبود فرهنگ کتابخوانی در بین مردم به آشنایی نداشتن درست کاربران با کتاب‌الکترونیک ارتباط می‌دهد و به خبرنگار ایران می‌گوید: «کتاب‌الکترونیک در کشور فقط محدود به فایل‌های پی‌دی‌اف و اسکن شده از نسخه اصلی کتاب‌های چاپی، شده است و این در حالی‌ است که کتاب الکترونیک یعنی کاربران بتوانند هر کتابی را فارغ از این‌که از چه دستگاهی استفاده می‌کنند (تبلت، موبایل، رایانه و …) مطالعه کنند. در واقع کتاب الکترونیک باید خودش را با مقتضیات نمایشگر دیجیتالی کاربران تنظیم کند و اجازه کار‌هایی مانند یادداشت‌‌برداری در کتاب، تغییر فونت و… را به کاربرانش بدهد. » به اعتقاد وی با چنین تعریفی کتاب‌های الکترونیک پدیده‌های نوپایی در کشور هستند که رشدشان بسیار پایین است.

وی یکی دیگر از دلایل رشد نکردن کتاب‌های الکترونیک در کشور را به نبود قانون کپی رایت ارتباط داده و می‌افزاید: «در حال حاضر به دلیل اجرا نشدن قانون کپی رایت، مؤسسات قانونی نشر کتاب الکترونیکی که بسیار هم محدود هستند با کتاب‌هایی به رقابت می‌پردازند که بدون اجازه ناشر و مؤلف به صورت رایگان توسط سایت‌های مختلف منتشر می‌شوند. » به باور وی ناشران قانونی کتاب الکترونیک  با کتاب‌های مجانی رقابت می‌کنند که کیفیت ندارد و به دلیل نبود فرهنگ‌سازی و شناخت نداشتن از کتاب الکترونیکی واقعی،  مردم نیز نمی‌دانند که این کتاب‌های غیرقانونی بی‌کیفیت هستند، چرا که تجربه‌ای از کتاب‌های استاندارد الکترونیک نداشته‌اند.»

 

این فعال نشر قانونی کتاب الکترونیک وضعیت این نوع انتشارات را در ایران دراماتیک می‌داند و مشکلات این حوزه را به دو بحث فنی و قانونی تقسیم ‌می‌کند. او معتقد است در بخش فنی نیاز به اپلیکیشن‌های کاربردی و تولید محتوای باکیفیت احساس می‌شود اما تا زمانی که قانون کپی‌رایت در کشور رعایت نشود کمتر کسی حاضر به سرمایه‌گذاری در این بخش است. قاسمی رفع مشکل قانو‌نگذاری را در این عرصه یک پروسه طولانی مدت می‌داند و حل آن را نیازمند پشتیبانی صنف و کمک ارگان‌هایی مانند وزارت ارشاد یا مراکزی مانند رسانه‌های دیجیتال عنوان می‌کند.

به هر حال با تمامی مطالب ذکر شده به نظر می‌رسد در ابتدا نیاز است فرهنگ کتابخوانی در کشور به نوعی همه‌گیر شود تا رفته رفته بستر کتابخوانی الکترونیک نیز در بین کاربران محبوبیت پیدا کند که تحقق این امر نیاز به یک اراده و عزم ملی دارد.