هیاهو بر سر دامنه‌های دات‌آی‌آر
شهرام شریف: صورت مساله این است: یک دادگاه آمریکایی به شرکت آیکن دستور می‌دهد که مزایای مادی پسوند دامنه‌های اینترنتی کشوری ایران (IR.) به شاکیان و وکلای گروهی تعلق گیرد که خود را قربانیان ترور معرفی می‌کنند. یک روزنامه فارسی‌زبان این موضوع را تیتر یک خود می‌کند و در سکوت محض رسانه‌های مطرح بین‌المللی چندین خبر کوچک هم در برخی رسانه‌های فارسی‌زبان در این مورد منتشر میشود.
مدیر دامنه‌های IR. از مطرح شدن چنین شکایتی بی‌اطلاع است و از مکاتبه با ICANN سازمان مسوول دامنه‌ها و آدرس‌های اینترنتی خبر می‌دهد اما بعد از 10 روز هنوز هیچ خبری نه از ICANN و نه از هیچ جای دیگر به گوش نمی‌رسد. اما به‌راستی و از منظر فنی پرسش این است که آیا دادگاه یک کشور می‌تواند دامنه‌های کشوری را که به نوعی جزو منابع اینترنتی هر کشور به شمار می‌روند به اشخاص دیگری واگذار کند؟ اساسا ساختار فنی و مدیریتی اینترنت اجازه تغییر و تحول‌های بزرگی چون قطع دسترسی همه شهروندان یک کشور به اینترنت یا منابع اینترنتی می‌دهد؟
شاید فرصت خوبی است نگاهی به چارچوب‌های مدیریتی اینترنت بیندازیم؛ جایی که از قضا طی سال‌های اخیر و از جمله در اجلاس اخیر جامعه اطلاعاتی در سوئیس هم محل مجادله بوده است.
منابع اینترنتی چیست ؟
اینترنت از بدو پیدایش خود تغییر و تحولات عمده‌ای پیدا کرده و از شکل و شمایل یک شبکه کوچک سری و نظامی در داخل یک کشور به یک هیولای بزرگ تجاری – اقتصادی در سراسر جهان بسط پیدا کرده است. آنچه باعث تمایز اینترنت با دیگر محصولات تکنولوژیک شده امکان اتصال همه شهروندان جهان و بهره گرفتن از آن است. توسعه اینترنت نه به صورت بالا به پایین که در سطح صورت گرفته و از همین رو آن را شبکه تارعنکبوتی می‌نامند که هر کس می‌تواند از هرگوشه جهان به بخشی از این تار بزرگ متصل شود و تار خود را هم به آن بیفزاید.
چنین شبکه گسترده‌ای قطعا بدون مدیریت و تنظیم پروتکل‌ها و قواعد فنی و حقوقی به وضعیت فعلی خود نمی‌رسید و در واقع آنچه به گسترش آن منجر شده تنظیم قواعدی فرامرزی و جهانی است. این رویکرد جدید به تولید منابع جدیدی برای کشورها و مردمی که از این شبکه استفاده می‌کنند منجر شده است. این منابع جدید شامل نام‌ها و آدرس‌های آی‌پی هستند که به کشورهای مختلف جهان تعلق گرفته است. آدرس‌های اینترنتی اعدادی است که در رنج‌های مشخصی بین کشورهای جهان تقسیم شده است. به این ترتیب مشخص است کاربری که از کشور آلمان به اینترنت متصل شده از چه محدوده‌ای از آدرس‌های آی پی استفاده کرده است.
دامنه‌های اینترنتی کشوری ccTLD نیز جزو منابع اینترنتی به حساب می‌آیند. برخلاف دامنه‌های عمومیgTLD مثل دات کام یا دات نت، دامنه‌های کشوری توسط نهادهایی (عمدتا نهادهای دانشگاهی و علمی) در داخل کشورها مدیریت می‌شوند. به‌رغم این کشورها یا نهادهایی که مسوولیت دامنه‌های کشوری را دارند مبلغی را بابت حق لیسانس به ICANN می‌پردازند اما عمده درآمد ناشی از فروش این دامنه‌ها صرف توسعه یا تبلیغ خود این دامنه‌ها در داخل کشور میشود.
دامنه‌های کشوری قواعد و مدیریت آنها
تا چند سال قبل دامنه‌های کشوری (ccTLD) در بسیاری از کشورها تحت قواعد و مقررات خاص و پیچیده‌ای واگذار می‌شدند. این دامنه‌ها قیمت بالایی داشتند و سختگیری در واگذاری آنها بسیار زیاد بود. دلیل هم این بود که به نوعی استفاده از دامنه‌های کشوری حالتی رسمی به حضور یا ارتباط سایت مورد نظر با کشور مذکور داشت. با این حال از حدود 10 سال قبل با آغاز آزادسازی در دامنه‌های اینترنتی کشوری هم قیمت و هم نوع فروش و استفاده این دامنه‌ها تغییر کرد.خود ایران نمونه‌ای از موفقیت در این آزادسازی‌ها را تجربه کرد. درحالی‌که تا پیش از آن گرفتن یک دامنه IR. بسیار سخت و دارای مراحل پیچیده بود، این روند تسهیل شد به طوری که امروزه تعداد دامنه‌های دات‌آی آر که صرفا در اختیار تعداد معدودی از سایت‌ها بود. حالا با تسهیل شرایط فروش آنها به بیش از نیم میلیون دامنه رسیده است.
از سوی دیگر پروژه بین‌المللی‌سازی دامنه‌های اینترنتی (IDN) نیز در داخل کشورها از جمله ایران به اجرا گذاشته شده که به این ترتیب کاربران می‌توانند از دامنه‌هایی با خط و زبان خود (به عنوان مثال. ایران) دسترسی داشته باشند.
همه این دامنه‌ها و اعداد حالا به نوعی منابع اینترنتی کشورها به شمار می‌روند چیزی که از جایی اهدا نشده، بلکه توسعه اینترنت خود به خود آن را برای کشورها و مردم آنها ایجاد کرده است. به نوعی دامنه‌های اینترنتی محصول یا کالای ارائه شده یا اهدا شده از سوی کشورهای دیگر نیستند؛ بنابراین حق یا واگذاری حقی هم از این جهت بر جانب کشور یا نهاد خارجی نبوده است. این منابع در طول زمان و با گسترش اینترنت برای کشورها ایجاد شده است و به‌نوعی هم عرض منابع طبیعی هر کشور به شمار می‌رود.
خاستگاه اینترنت
تاریخچه پیدایش و توسعه اینترنت از ۱۹۶۰ تا کنون نشان‌دهنده مسیر پر پیچ و خمی است که این شبکه تعاملی تا به امروز پیموده است. از یک پروژه نظامی در داخل ارتش آمریکا تا یک شبکه بدون صاحب و مرکزیت در امروز. اینترنت در حال حاضر از نظر محتوایی توسط هیچ نهادی کنترل نمی‌شود، اما ستون‌های فنی آن توسط نهادهای متعدد حفظ و مراقبت میشود.
بعد از آنکه بخش‌های نظامی اینترنت را به تدریج به بخش‌های علمی و از آنجا به بخش‌های تجاری سپردند، عملا دولت آمریکا و حتی بخش‌های علمی خود را آرام آرام از زیر بار مسوولیت این شبکه کنار کشیدند. هر چند شاهراه‌ها و ستون فقرات اینترنت عملا در ایالات متحده شکل گرفت، اما این شبکه منحصربه‌فرد عملا به جز این راهی برای توسعه نداشت. امروزه رابطه‌های رسمی دولت ایالات متحده با مدیریت اینترنت به حداقل رسیده است. شاید تنها بتوان به نهادی چون IANA اشاره کرد که به عنوان یک مرکز علمی از طرف وزارت بازرگانی ایالات متحده ماموریت یافت تا وظیفه فنی مدیریت اینترنت را برعهده داشته باشد. حالا اما این نهاد علمی که مسوولیت مهم‌ترین بخش‌های فنی اینترنت از جمله سرورهای پایه، دامنه‌های اینترنتی و آدرس‌های آی پی و پروتکل‌های فنی بین آنها را برعهده دارد، قوانین و مقررات خود را از ICANN دریافت می‌کند.
ICANN که حالا شاید یکی از شناخته‌شده‌ترین نهادهای اینترنتی است خود رابطه فنی مناسبی بین ده‌ها نهاد فنی یا حقوقی بین‌المللی ایجاد کرده و اعضای آن نیز عموما از بین فعالان اینترنتی و توسط گروه‌های مختلف انتخاب میشود. این نهاد همه ساله با برگزاری رویدادها یا جلساتی در کشورهای مختلف به نوعی لباس بین‌المللی بر تن خود دارد. مقررات و دستورات آیکن توسط نهادهای زیر مجموعه تبعیت میشود و به‌نوعی سیاست‌گذاری توسعه فنی و حتی قضاوت درمورد برخی مشکلات مانند مشکلات حقوقی دامنه‌های اینترنتی نیز برعهده این نهاد است.
در دولت محمد خاتمی و اخیرا در دولت فعلی، تلاش‌هایی از سوی ایران برای حضور در مجامع بین‌المللی اینترنتی به‌خصوص آیکن صورت گرفت. ایران و برخی کشورها همزمان در اجلاس جامعه اطلاعاتی ژنو ۲۰۰۳ و تونس ۲۰۰۵ و IGF موضوعات مربوط به مدیریت اینترنت را دنبال کرده‌اند. بحث در بعضی اوقات حتی به آیکن هم کشیده شد، جایی که برخی کشورها اعتقاد داشتند که مدیریت آن باید توسط ITU (اتحادیه جهانی مخابرات) انجام شود. این بحث‌ها با این توجیه که این نهادها ارتباطی ماهیت بین‌المللی دارند، به سرانجامی که برخی کشورهای در حال توسعه می‌خواستند نرسید، اما در عین حال حضور و قدرت این کشورها در نهادی مثل آیکن و برخی زیرمجموعه‌های آن مانند GAC (کارگروه مشورتی دولتی) پررنگ‌تر شد.
بازگشت به پرسش‌های اول
آیا یک دادگاه می‌تواند به آیکن حکم کند که هزینه لیسانس دامنه‌های اینترنتی دات آی‌آر را به عنوان غرامت از دولت ایران به شاکیان یک پرونده بدهد؟ آیا آیکن که وظیفه مدیریت فنی اینترنت را دارد می‌تواند دامنه‌های دات‌آی آر را مسدود کند؟
پاسخ دادن به این پرسش‌ها به‌رغم توضیحات داده شده ساده نیست. مشخص است که امروزه نهادهای اصلی مقررات گذار اینترنت لباسی بین‌المللی به تن دارند و زیر بار چنین تضییقی نمی‌روند و اگر چنین کنند، وابستگی به دولت ایالات متحده را ثابت کرده‌اند.