رتبه 80 ایران در شاخص سرمایه نیروی انسانی فاوا
چند روز پیش بود که معاون وزیر ارتباطات از سرمایه‌گذاری 3 هزار میلیارد تومانی دولت در حوزه فناوری اطلاعات خبر داد. نصرالله جهانگرد همچنین اعلام کرده بود که بیش از دو تا سه‌برابر این رقم را اپراتورها و بخش خصوصی انجام میدهند که تنها در همین بخش در هشت ماه اخیر بیش از 8 هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری شده است.
اما با توجه به این میزان از سرمایه‌گذاری، هنوز صنعت فناوری اطلاعات کشور با مشکلات بی‌شماری همراه بوده و توسعه قابل قبولی در این بخش رخ نداده است. در حالی که دولت از افزایش سرمایه‌گذاری در بخش ICT کشور سخن می‌گوید اما برخی از فعالان این میزان سرمایه‌گذاری را کافی نمی‌دانند.
برای مثال سعیدرضا عاملی، عضو شورای عالی فضای مجازی کشور در یک برنامه تلویزیونی با اشاره به سرمایه‌گذاری ناچیز دولت در صنعت ICT کشور گفته بود: سهم سرمایه‌گذاری ملی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) در سال 1394 از بودجه کل کشور 3/ 0 درصد و در بودجه عمومی 2 درصد است. وی در ادامه تاکید کرده بود که با این سهم بسیار ناچیز اتفاق بزرگی در کشور رخ نمی‌دهد و باید اهتمام جدی‌تری به این موضوع مهم شود. این سهم در کشورهای پیشرفته بین 17 تا 34 درصد است که آنها در تلاش هستند این مقدار را به 25 تا 40 درصد برسانند.
وزارت ارتباطات دولت یازدهم به جز چالش در بخش سرمایه‌گذاری صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات با چالش دیگری نیز روبه‌رو است، چالش توسعه سرمایه انسانی. براساس جدیدترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، که به بررسی چالش‌ها و راهکارهای توسعه سرمایه انسانی در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات پرداخته، ایران در این زمینه از بین 124 کشور جهان رتبه 80 را به خود اختصاص داده است.
توسعه نیروی انسانی از نگاه آمار
منابع انسانی یک سرمایه مهم برای پیشرفت جامعه و سازمان‌ها است. با توجه به رشد سریع فناوری ارتباطات و اطلاعات در جوامع امروزی، استفاده از نیروی انسانی متخصص در این بخش بیش از بیش احساس میشود.
به باور بسیاری از کارشناسان، کشوری که از نیروی توانمند و با مهارت در فاوا بهره نبرد، فرصت‌های بی‌شماری را از دست خواهد داد و راه برای پیشی گرفتن از دیگر کشورهای منطقه و جهان را نخواهد داشت. آن‌طور که گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد ایران در بخش سرمایه نیروی انسانی متخصص در حوزه ICT وضعیت مطلوبی ندارد.
براساس گزارش این مرکز رتبه کشورمان در شاخص سرمایه انسانی ۸۰ از میان ۱۲۴ کشور و همچنین رتبه کشور در شاخص استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال‌های اخیر ۱۱۶ جهان و در شاخص مهارت‌ها رتبه ۶۸ را در اختیار دارد. براساس اعلام مرکز پژوهش‌ها با این وضعیت ایران از چشم‌انداز خود جایگاه نخست منطقه و «برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی» دور خواهد ماند.
مرکز پژوهش‌های مجلس با تاکید براینکه برنامه ریزی برای توجه به انسان به‌عنوان یک سرمایه مهم در توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات یکی از اولویت‌های مهم برای توسعه کشور به شمار می‌آید، اعلام کرد، البته پیش از آن باید چالش‌های توسعه سرمایه انسانی در فناوری اطلاعات و ارتباطات را شناخت تا مسیر را برای برنامه‌ریزی و پیشرفت هموار کرد.
سرمایه انسانی به معنی یک سرمایه فیزیکی و مالی تعریف نشده است، بلکه سرمایه مالی مجموعه‌ای از دانش، مهارت، خلاقیت و سلامت یک فرد سرمایه انسانی را تشکیل می‌دهد. اهمیت نیروی انسانی تا اندازه‌ای است که سازمان‌ها حساب ویژه‌ای برای یادگیری و آموزش نیروی خود باز کرده‌اند.
اما نیرو یا سرمایه انسانی در حوزه فاوا نیز یک تعریف مشخص دارد. نیروی انسانی در حوزه فاوا براساس آنچه در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به آن اشاره شده، تنها به افرادی گفته نمی‌شود که با رایانه کار می‌کنند، بلکه تمامی افرادی که در «تولید، توزیع، هماهنگی و پردازش دانش فعالیت دارند در جایگاه «کارگران اطلاعات» جای می‌گیرند.
براساس گزارش مرکز پژوهش‌ها، مهم‌ترین شاخص‌ها برای اندازه‌گیری سرمایه انسانی، شاخص توسعه انسانی (HDR) برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد و شاخص سرمایه انسانی (HCI) مجمع جهانی اقتصاد هستند که در سطح جهانی هم مورد استفاده قرار می‌گیرند.
براساس آخرین گزارش UNDP در سال 2014، میزان شاخص توسعه انسانی ایران در سال 2013، 749/ 0 است که میانگین هندسی درآمد، تحصیل و امید به زندگی است. با این میزان رتبه ایران از 187 کشور، 75 است که از میان چهار دسته سرمایه انسانی خیلی بالا، بالا، متوسط و پایین ایران در دسته سرمایه انسانی بالا قرار گرفته است.
نروژ با میزان 944/ 0 رتبه نخست جهانی این شاخص را دارد و از میان کشورهای منطقه، قطر با میزان 851/ . و رتبه 31 جهانی، رتبه نخست منطقه را دارد.
اما در زمینه شاخص سرمایه انسانی(HCI) براساس آخرین آمار مجمع جهانی اقتصاد در سال 2015، میزان شاخص سرمایه انسانی برای ایران، 20/ 63 (100 امتیاز ایده‌آل این شاخص است) و رتبه ایران 80 در میان 124 کشور است. رتبه ایران در گزارش پیشین این مجمع در سال 2013برابر با 94 در میان 122 کشور بود. فنلاند با میزان 78/ 85 دارای رتبه نخست جهانی، قزاقستان با میزان 56/ 74 دارای رتبه نخست منطقه چشم انداز و رتبه 37 جهانی و امارات متحده عربی با میزان 39/ 69 دارای رتبه نخست کشورهای عربی و رتبه 54 جهانی است.
مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به این آمار، اعلام کرده است که بستر مناسب فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی با توجه به نفوذ این حوزه در بخش‌های مختلف جوامع می‌تواند عامل رشد سرمایه انسانی شود. براساس اطلاعات اشاره شده در این گزارش، برای افزایش نقش سرمایه انسانی در توسعه پایدار فاوا باید بسترهایی را برای جامعه فراهم ساخت تا نیروی انسانی بتواند براساس آن خود را با جامعه امروزی که به سمت جامعه اطلاعاتی در حرکت است، تطبیق دهد.
همچنین بی‌توجهی به این موضوع باعث شکاف دیجیتالی در جامعه میشود. مرکز پژوهش‌های مجلس در ادامه گزارش خود با اشاره به شاخص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران در سال 2013، این رتبه را 94 اعلام کرده است. این رتبه در مقایسه با سال 2012 که 97 بوده سه رتبه بهبود یافته است.
چالش‌های اصلی توسعه نیروی انسانی فاوا در ایران
در بخش دیگری از این گزارش، مرکز پژوهش‌های مجلس دیدگاه‌های متخصصان فناوری اطلاعات در رابطه با چالش‌های توسعه سرمایه انسانی فاوا را جویا شده است. این مرکز با جمع‌بندی نظرات این افراد دلایل اصلی چالش‌های توسعه سرمایه انسانی در حوزه فاوا را اعلام کرده است. یکی از چالش‌های مهم در این بخش که مورد تاکید بیشتر متخصصان هم قرار گرفته، عدم مهارت کافی در میان نیروی فناوری اطلاعات است.
به گفته یکی از مدیران شاغل مورد سوال در این پژوهش، تعداد بالای فارغ‌التحصیلان رشته‌ها مرتبط با فناوری اطلاعات، به معنای داشتن کارشناسان فناوری اطلاعات نیست. به باور این صاحب‌نظران آنچه این میزان فارغ‌التحصیل در این رشته را ارزشمند می‌کند، مهارت و دانش کافی است. کارشناسان دیگر مورد سوال در این پژوهش ضعف در سیستم آموزشی کشور در بخش فناوری اطلاعات را یکی دیگر از چالش‌های توسعه نیروی انسانی در حوزه فاوا اعلام کرده‌اند. براساس نظرات ثبت شده در گزارش مرکز پژوهش‌ها در این زمینه آمده است که: استانداردها و تکنولوژی‌های روز دنیا به‌صورت مستمر در حال به روز شدن و تغییر است اما دانشجویان و دانشگاه‌های ما کمتر با این موج حرکت می‌کنند.
مهاجرت نیروی متخصص یکی دیگر از چالش‌هایی است که مانع از توسعه نیروی انسانی متخصص در ایران شده است. این گزارش به مهاجرت بالای بخشی از نیروی انسانی متخصص حوزه فاوا برای یافتن فرصت‌های بهتر به کشورهای دیگر اشاره کرده که این موضوع در نهایت باعث شده تنها نیروی غیرمتخصص در بازار ایران باقی بمانند.
اما چالش سوم در توسعه نیروی انسانی، براساس گزارش مرکز پژوهش‌ها، کم‌کاری نیروی متخصص در معرفی و به‌کارگیری درست در حوزه فاوا اعلام شده است. این چالش در راستای عدم آگاهی مدیران سازمان‌های ایرانی نسبت به اهمیت فاوا در کشور ارتباط داده شده است.
پیشنهادها و راهکارها
مرکز پژوهش‌های مجلس پس از بررسی چالش‌های توسعه نیروی انسانی فاوا در کشور پیشنهادها و راهکارهایی نیز ارائه داده است. از جمله این راهکارها می‌توان به قراردادن برنامه‌های توسعه انسانی فاوا در سیاست‌های کلان و تخصیص بودجه مشخص به آن، برنامه‌ریزی و پیش‌بینی دقیق نیازهای منابع انسانی، برنامه‌ریزی نهادها،موسسه و سازمان‌های حوزه فاوا، نظارت و کنترل دقیق دولت بر شکل‌گیری سازمان‌های حوزه فاوا، آموزش سرمایه انسانی فاوا از طریق آموزش رسمی، آموزش ضمن خدمت و آموزش غیر رسمی، جذب و استخدام نیروهای متخصص، ایجاد امکان برای بازگشت نیروهای متخصص مهاجرت کرده از ایران، افزایش آگاهی عمومی فاوا از طریق آموزش‌های همگانی و عمومی فاوا اشاره کرد.