چشم‌انداز مصرف‌کنندگان دیجیتال در ایران
جدیدترین گزارش از بازار مصرف دیجیتال ایران، اقبال مصرف‌کنندگان به محصولات و خدمات جدید دیجیتالی، به‌خصوص نسل سوم و چهارم اینترنت و چالش‌های پیش روی این حوزه را نشان می‌دهد. تحلیلگران یورومانیتور پیش‌بینی می‌کنند عوامل مهمی همچون اتخاذ سیاست‌های جدید دولت ایران، کاهش تحریمهای اقتصادی و علاقه فزاینده سرمایه‌گذاران در حوزه خدمات اینترنت پرسرعت همراه، سبب شده بازار مخابرات و ارتباطات راه دور ایران چشم‌انداز نویدبخشی را پیش رو داشته باشد. طی دو سال اخیر، دولت محدودیت سرعت اینترنت را برداشته است و پروانه بهره‌بردای اینترنت نسل سوم (3G) و نسل چهارم (4G) برای اپراتورهای تلفن همراه صادر شده است. اپراتورها در حال سرمایه‌گذاری روی شبکه‌های فیبر نوری شهری هستند. ضمن آنکه قرار است مزایده طیف باند (فرکانس) مخابراتی نسل چهارم نیز برگزار شود که تقاضای روبه‌رشد جوانان را تامین خواهد کرد.
آمادگی دیجیتال
در این گزارش، از ایران به‌عنوان یکی از بازارهای آینده مخابرات خاورمیانه و شمال آفریقا نام برده شده است. ایران سال‌ها تحت تحریمهای سخت غرب قرار داشت، اما از سال 2015 به این سو، از بیشترین علاقه‌مندی کاربران و مشترکان موبایل در خاورمیانه برخوردار شده است. طبق این پیش‌بینی با برداشته‌شدن تحریمهای آمریکا و اتحادیه اروپا در ژانویه 2016، به تدریج سرمایه‌گذاری‌های مناسبی در حوزه مخابرات صورت خواهد گرفت و فناوری‌های به‌روز غربی راه خود را به داخل کشور خواهند گشود. با این حال فاصله فزاینده درآمد کاربران ایرانی، شکاف دیجیتال بین شهر و روستا و فیلترینگ از چالش‌های پیش روی این بخش برشمرده است. دولت ایران در ششمین برنامه پنج‌ساله توسعه (1396 تا 1400) بر پیشرفت تکنولوژی تمرکز کرده است. این موضوع، در کنار اصلاحات در شرف انجام، به بهبود فضای کسب‌وکار و تشویق به نوآوری و بهبود ارائه خدمات مخابراتی انجامیده است.
در حال حاضر، اپراتورهای تلفن همراه به نحو فعالی برنامه‌های مدرنیزه کردن شبکه‌های خود را دنبال می‌کنند. براساس آمار موسسه یورومانیتور، در سال 2015، 3/ 43 درصد از جمعیت ایران به اینترنت دسترسی داشته‌اند و تا سال 2030 این میزان به 2/ 62 درصد افزایش خواهد یافت. ایران به لحاظ سنتی در حوزه «دولت الکترونیک» به نحو چشمگیری از سایر کشورهای خاورمیانه عقب‌تر است. با این حال، دولت ایران در ششمین برنامه پنج‌ساله توسعه، اولویت را بر علم و تکنولوژی، از جمله «دولت الکترونیک»، قرار داده است. بی‌تردید این موضوع موتور محرک اتخاذ تکنولوژی بیشتر در وزارتخانه‌های دولتی خواهد شد و ارائه خدمات الکترونیک به شهروندان را بهبود خواهد بخشید.
ارتباطات در منازل
یورو مانیتور پیش‌بینی می‌کند دولت ایران سرمایه‌گذاری کلانی در حوزه زیرساخت‌های اینترنت خواهد کرد. با این حال، محدودیت چند ساله اینترنت و فقدان سرمایه‌گذاری لازم در حوزه شبکه‌ها، به دسترسی نسبتا پایین مردم به اینترنت پرسرعت، به‌خصوص در میان خانوارهای روستایی منجر شده است. با این حال، به‌تدریج شاهد مهاجرت مستمر کاربران خانگی به اینترنت موبایل هستیم. یکی از گام‌های بلند دولت ایران در این زمینه برداشتن محدودیت سرعت اینترنت بوده که سبب شده اپراتورها به دنبال سرمایه‌گذاری در حوزه فیبرهای نوری برای پوشش بهتر اینترنت پرسرعت باشند (شرکت مخابرات هفته گذشته خدمات فیبر نوری خانگی را افتتاح کرد).
ارتباطات موبایلی
این گزارش پیش‌بینی می‌کند که پس از برگزاری مناقصه «طیف مخابراتی نسل چهارم» در ایران، سرمایه‌گذاری کلانی در بازار ایران صورت خواهد گرفت. بخش تلفن همراه اصلی‌ترین عامل رشد بازار مخابرات کشور بوده است. در حال حاضر، ایران به لحاظ تعداد مشترکان تلفن همراه در منطقه خاورمیانه رتبه نخست را دارد. «همراه اول»، و «امتیان ایرانسل» دو اپراتور حاکم بر بازار تلفن همراه ایران هستند که در سال 2014 موفق شدند پروانه ارائه خدمات اینترنت نسل سوم و چهارم را نیز دریافت کنند. از سال 2014 به این سو، این دو اپراتور به منظور تامین تقاضای روبه‌رشد مصرف‌کنندگان عموما شهری، خدمات خود را گسترش داده‌اند. در اکتبر 2015، سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی مزایده‌هایی را برای طیف خدمات مخابراتی نسل چهارم مخابراتی (4G) برگزار کرد و از آوریل 2016، این مزایده‌ها، علاقه‌مندی بسیاری از اپراتورهای جهانی، از جمله «شرکت اورنج» غول مخابراتی فرانسه را به خود جلب کرده است. اپراتورهایی که به آنها طیف خدمات مخابراتی اختصاص می‌یابد، باید به رقبا اجازه دهند از شبکه‌های آنها استفاده کنند. با ارائه نسل سوم اینترنت (3G) در سپتامبر 2014 و نسل چهارم (G LTE4) چند ماه پس از آن، شرکت امتیان ایرانسل شبکه‌های خود را گسترش داده است.
براساس این آمار از ابتدای سال 2015، ایران به لحاظ تعداد تماس‌های صوتی با تلفن همراه، در زمره 10 کشور اول خاورمیانه به حساب می‌آید. در این رتبه‌بندی، عربستان و امارات جایگاه اول و دوم را در اختیار دارند و ایران در جایگاه سوم قرار دارد. همچنین ایران یکی از کشورهایی است که از کمترین هزینه تماس صوتی موبایلی در خاورمیانه برخوردار است، به‌طوری که متوسط هزینه یک دقیقه تماس صوتی، به استثنای یمن و سوریه، از 10 کشور اول منطقه خاورمیانه کمتر است. براساس آمارها، در سال 2015، ایران به لحاظ تعداد مشترکان اینترنت تلفن همراه، پس از مصر و عربستان سعودی، جایگاه سوم را در خاورمیانه و شمال آفریقا در اختیار دارد. در این رتبه‌بندی مراکش و امارات در رده‌های چهارم و پنجم قرار دارند.
مالکیت ابزارهای دیجیتال
براساس این گزارش به مدد دسترسی به گوشیهای ارزان تولید داخل، دسترسی ایرانی‌ها به تلفن‌های همراه هوشمند فزونی یافته است. همچنین این گزارش می‌افزاید که میزان نفوذ ابزارهای دیجیتال در ایران همچنان کمتر از همسایه‌های شرقی آن در خاورمیانه است. با این حال، در مقایسه با کشورهای شمال آفریقا، شهروندان ایرانی دسترسی بیشتری به تلفن‌های همراه هوشمند و کامپیوترهای شخصی دارند. در حالی که تلفن‌های همراه هوشمند، به دلیل گسترش شبکه‌های پهن‌باند موبایل، محبوب‌ترین ابزارهای دیجیتال در میان جوانان هستند، استفاده از کامپیوترهای شخصی در بخش اعظمی از خانه‌ها و دفاتر اداری ادامه دارد. نفوذ ابزارهای دیجیتال، به‌خصوص تلفن‌های هوشمند ساخت داخل، به دلیل برداشته‌شدن محدودیت‌های سرعت اینترنت و اعطای مجوزهای نسل سوم و چهارم اینترنت به اپراتورها، در مراکز شهری بهبود یافته است.
با این حال، لپ‌تاپ‌ها و تبلت‌های گران‌قیمت هچنان دور از دسترس خانوارهای فقیر است، گرچه تلفن‌های همراه ارزان، سبب شده ارتباطات راه دور میان این اقشار کم‌درآمد بهبود یابد. یورومانیتور پیش‌بینی کرده است که نفوذ تلفن‌های هوشمند در خانوارها در سال 2017 از میزان نفوذ کامپیوترهای شخصی پیشی بگیرد. از سال 2015 به این سو، به دلیل رشد سریع به‌کارگیری تلفن‌های هوشمند، میزان فروش این ابزارهای دیجیتال، بیش از 40 درصد تعداد کل ابزارهای بازار تلفن همراه را به خود اختصاص داده است. به نوشته یورومانیتور مصرف‌کنندگان ایرانی عمدتا از گوشیهای ساخت داخل و نیز گوشیهای شرکت‌های کره‌ای که قیمت‌هایی رقابتی و حضور چشمگیری در ایران دارند استفاده می‌کنند. کاهش ارزش ریال در مقایسه با دلار، سبب شده ابزارهای دیجیتال وارداتی گران‌تر بشوند و این به نوبه‌خود سبب رونق تولید گوشیهای بومی شده است. با این حال، با برداشته‌شدن تحریمهای اقتصادی انتظار می‌رود سرمایه‌گذاری خارجی در بخش تولید تلفن‌های همراه نیز افزایش یابد.
نابرابری دیجیتال
یورومانیتور در بخش دیگری از گزارش خود به بحث نابرابری مصرف‌کنندگان ایران در دسترسی به اینترنت پرسرعت به دلیل هزینه‌های بالا و ناکافی‌بودن درآمد پرداخته است. تلفیقی از سطح سرمایه‌گذاری پایین در حوزه ارتباطات، هزینه‌های بالا و شکاف درآمدها، سبب شده که خانوارهای فقیرتر ایران به این خدمات دسترسی کمتری داشته باشند. با این حال، انتظار می‌رود با تمرکز دولت ایران بر تکنولوژی و رشد اقتصادی و نیز سرمایه‌گذاری بیشتر در حوزه شبکه‌ها، این نابرابری تا حد امکان کمتر شود.
در سال 2015، خانوارهای شهر قم از کمترین میزان دسترسی به اینترنت پرسرعت خانگی برخوردار بودند، در حالی که تهران در این حوزه پیشتاز بود. میزان نفوذ اینترنت پرسرعت شاهد سریع‌ترین رشد خود در خلال سال‌های 2010 تا 2015 در استان تهران و پس از آن در خوزستان و استان‌های چهارمحال و بختیاری بوده است. افزون بر این، نفوذ کامپیوترهای شخصی، پس از خوزستان و مازندران، در استان البرز بیشترین افزایش را داشته است. انتظار می‌رود در سال‌های پیش رو میزان نفوذ اینترنت پرسرعت ADSL به دلیل سرمایه‌گذاری فزاینده در شبکه‌ها و نیز تعهد دولت به بهبود پیشرفت تکنولوژی افزایش یابد. با پایان‌یافتن تحریم‌ها، بخش مخابرات مشغول جذب سرمایه‌گذاران خارجی است و اپراتورها در حال گسترش خدمات اینترنت پرسرعت فیبرنوری در شهرها هستند.