پرداخت همراه بدون سیمکارت آمد
درست زمانی که همه منتظر رونمایی پرداخت همراه از طریق سیمکارت و نتیجه دادن همکاری همراه اول و شرکت خدمات انفورماتیک بودند بانک مرکزی از محصول جدیدی درزمینه پرداخت همراه رونمایی کرد و از طرح قبلی به‌عنوان یک رقیب نام برد که با راه‌اندازی آن شهروندان می‌توانند به انتخاب خود از هرکدام از سرویس‌های پرداخت همراه بهره ببرند.
اوایل اردیبهشت‌ماه بانک مرکزی از سرویسی رونمایی کرد که سال‌هاست از طرح اولیه برای اجرایی شدنش می‌گذرد: پرداخت همراه و درنهایت کیف پول الکترونیکی. این سرویس که بر پایه فناوری ابری برنامه‌ریزی شده است، به کاربر یا دارنده هر کارت بانکی اجازه می‌دهد با استفاده از یکی از برنامه‌های پرداخت همراه شماره کارت خود را روی آن تعریف کند و ازآن‌پس تلفن همراه نقش کارت بانکی را ایفا خواهد کرد.
دیگر دارنده کارت نیازی به کشیدن کارت روی دستگاه کارت‌خوان ندارد، بلکه به‌سادگی می‌تواند با نزدیک کردن تلفن همراه خود به پایانه فروش و واردکردن رمز کارت پرداخت را انجام دهد. هرچند امکان پرداخت وجه با استفاده از این سرویس بدون واردکردن رمز و به‌صورت بزن و برو (Tap & Go) نیز وجود دارد.
تمام این سرویس‌ها که هم‌اکنون از طریق فناوری ابری و درنهایت NFC در اختیار دارندگان کارت قرار می‌گیرد، قرار بود از طریق سیمکارت تلفن همراه و پیش‌تر از آن نیز از طریق کارت‌های بانکی ارائه شود.
سیمکارت چه زمانی آمد؟
زمانی بحث ارائه سرویس پرداخت همراه از طریق سیم‌کارت‌های بانکی مطرح شد که اپل‌پی و سامسونگ‌پی سرویس پرداخت خود را در سطح بین‌المللی راه‌اندازی کردند. دارندگان این گوشی‌های تلفن همراه می‌توانستند با تعریف کارت خود روی تلفن همراه و با استفاده از حافظه گوشی پرداخت را به‌سادگی به انتها برسانند؛ اما استفاده از این سرویس برای دارندگان کارت‌های بانکی ایران به‌سادگی دارندگان کارت‌های اعتباری مستر و ویزا و سایر بانک‌های اروپایی نبود.
قرار گرفتن ایران در شرایط خاص سیاسی اقتصادی امکان بهره‌برداری از این سرویس را تقریباً به صفر می‌رساند، از همین رو مدیران بانکی به این نتیجه رسیدند که برای بهره‌برداری از این سرویس، فضای حافظه‌ای موردنیاز برای انجام یک تراکنش بانکی و همچنین شناسایی فرد را با استفاده از فضای حافظه‌ای سیمکارت انجام دهند، چراکه برخلاف گوشی‌های تلفن همراه که تولیدش در اختیار ایران نیست اپراتورهای فعال در کشور ایرانی هستند و در فضای داخلی ایران فعالیت می‌کنند.
از سویی محدود بودن تعداد آن‌ها موجب میشود که کنترل عملکردشان ساده‌تر باشد. تمامی موارد سبب شد طرح پیاده‌سازی عنصر امن یا سکیور المنت روی سیمکارت اجرایی شود.
سپاس رفت
تصمیم برای اجرایی شدن این پروژه زمانی گرفته شد که سامانه سپاس در حال نهایی شدن بود و شورای پول و اعتبار موافقت خود را با اجرای سپاس اعلام کرده بود؛ اما ورود فناوری جدید موجب شد بانک مرکزی در مورداجرای سپاس به تردید بیفتد و پرداخت همراه را به‌گونه‌ای دیگر تعریف کند.
این بار باید اپراتورهای تلفن همراه به کارزار فعالیت بانکی وارد می‌شدند، زیرا قرار بود شبکه بانکی از بستر حافظه‌ای سیمکارت بهره برد و شناسایی افراد و احراز هویتشان از طریق آن انجام پذیرد. برای اجرایی شدن این طرح همراه اول و شرکت خدمات انفورماتیک مهرماه ۹۴ قراردادی منعقد کردند تا زمینه اجرای این طرح را فراهم کنند؛ اما این طرح گنگ‌تر از آن بود که اجرایی شدنش در یک دوره یک‌ساله به نتیجه برسد.
این تفاهم‌نامه در مهرماه ۹۵ بار دیگر به امضا رسید و قرار شد این بار ظرف یک دوره کوتاه ابتدا امضای همراه روی سیمکارت تعریف و پس‌ازآن پرداخت همراه یا کیف پول الکترونیکی روی سیمکارت پیاده شود.
امضای همراه با پرداخت همراه گره خورد. درست زمانی که بانک مرکزی با اجرایی شدن «کیوا» مخالفت کرد و آن را تکنولوژی مرده با توجه به ورود نسل جدید از تکنولوژی‌های پرداخت عنوان کرد، از «سکیور المنت» یا عنصر امن و تعریف کیف پول روی سیمکارت گفت و پس‌ازآن نیز موضوع امضای همراه مطرح شد.
این درهم‌آمیختگی موضوع همیشه موجب شد امضای همراه همان کیف پول به نظر برسد و همه منتظر باشند با نهایی شدن امضای همراه پروژه کیف پول الکترونیکی نیز به نتیجه برسد، اما هر چه زمان به بهره‌برداری رسیدن سرویس امضای همراه نزدیک‌تر می‌شد، مدیران بانکی و مخابراتی بیشتر روی تمایز این دو تمرکز می‌کردند، تمایزی که تا پیش‌ازاین به آن اشاره‌ای نمی‌شد.
در اصل انجام عملیات امضای دیجیتال روی یک تراکنش از طریق کانال ارتباطی مانند شبکه تلفن همراه و با استفاده از گوشی تلفن همراه، امضای همراه نامیده میشود. فناوری امضای همراه به شهروندان اجازه می‌دهد از راه دور و به‌صورت غیرحضوری امکان تأیید یک تراکنش الکترونیکی را داشته باشند.
امضای همراه می‌تواند اطلاعات احراز هویتی را از طریق شبکه تلفن همراه در اختیار یک ارائه‌کننده خدمات آنلاین که برای ارائه خدمات به احراز هویت شهروندان نیاز دارد، قرار دهد. این امضا باید تضمین کند اطلاعات امضاشده توسط شهروند همان تراکنشی است که در پیام درخواست امضا مطرح شده و این به‌عنوان یک اصل مهم در امضای همراه پذیرفته شده است.
طبق توافقات اولیه قرار بود امضای همراه در دهه فجر ۹۵ به نتیجه برسد و رونمایی شود، اما این طرح نیز در آن دوره زمانی به نتیجه نرسید و امکان بهره‌برداری و رونمایی از امضای همراه در بهمن‌ماه گذشته میسر نشد.
یکی از زیرساخت‌های موردنیاز پیاده‌سازی امضای همراه، به بهره‌برداری رسیدن پروژه نماد بود. قرار بود این طرح از سوی یک پیمانکار داخلی نهایی شود و در اختیار مجریان امضای همراه قرار گیرد، این طرح قرار بود تابستان گذشته اجرایی شود تا بر اساس آن نیز امضای همراه اجرا شود، اما این طرح به‌تازگی نهایی شده و نتیجه آن نیز به بهره‌برداری رسیدن امضای همراه طی ماه‌های آینده است.
طولانی شدن روند اجرای امضای همراه و درنهایت پرداخت همراه یا کیف پول همراه موجب شد بانک مرکزی سراغ مسیر کوتاه‌تر یا سریع‌تری رود. این مسیر را بانک مرکزی نشانه‌گذاری یا تکونیزیشن نام‌گذاری کرده است.
طبق گفته مدیرکل فناوری اطلاعات بانک مرکزی نشانه‌گذاری پرداخت منحصر برای تلفن هوشمند نیست بلکه از تمامی ابزارهای هوشمند ازجمله ابزارهای پوشیدنی می‌توان برای انجام تراکنش با استفاده از این فناوری بهره برد.
بنابراین درصورتی‌که مشتری کیف پول خود را فراموش کرده باشد یا نخواهد آن را همراه خود بردارد، می‌تواند از تلفن همراه یا ساعت هوشمند خود به‌جای کیف پول استفاده کند.
به بیان ساده، با استفاده از نشانه‌گذاری می‌توان داده‌های حساسی را که بدون قرار دادن در ابزار واسطه خاصی همچون کارت بانکی نمی‌توان در اختیار متقاضی قرار داد، به یک رقم رمزگذاری شده خاص تبدیل کرد که تنها در همان فرایند پرداخت کاربرد دارد و اگر هم افشا شود، قابلیت استفاده مجدد نخواهد داشت.
تراکنش‌ها نشانه‌گذاری می‌شوند
فرایند نشانه‌گذاری از نصب نرم‌افزار نشانه‌گذار و نرم‌افزار پرداخت در تلفن هوشمند آغاز میشود. در مرحله بعد فرایند نشانه‌گذاری کارت بانکی توسط خود بانک صورت خواهد گرفت. پس از تبادل نشانه از طریق نزدیک کردن تلفن هوشمند به پایانه فروش، پیام نشانه‌گذاری به مرکز شتاب برای تشخیص آن ارسال میشود.
در مسیر تراکنش نشانه‌گذاری شده، دو نهاد جدید با عناوین مانا (مرکز ارائه نشانه‌های الکترونیکی) و سهند (سامانه هدایت نشانه‌های دیجیتالی) تعریف شده است. نقش مانا نشانه‌گذاری شماره کارت و کدگشایی از آن است و با رعایت مختصات فنی موردنیاز محدودیتی در تعداد ماناها وجود ندارد.
سهند نیز نقش هدایت نشانه به مانا، تهیه‌کننده آن نشانه و دریافت شماره کارت از آن را دارد؛ به‌عبارت‌دیگر سهند برای معرفی ماناها به شتاب تعریف شده است. سهند در مرکز شتاب مستقر خواهد شد، اما ماناها می‌توانند خارج از زیرساخت ملی پرداخت و در بانک‌ها یا شرکت‌های طرف قرارداد آن‌ها که روال‌های امنیتی و ارتباطی را طی کنند قرار گیرند.
پرداخت همراه در شرایطی به بهره رسید که پیشینه ۱۲ ساله را پشت سر گذاشته و تقریباً سه نسل فناوری را به خود دیده است. زمانی که قرار بود طرح کیف پول همراه در کشور اجرایی شود در ابتدا قرار بود این طرح روی کارت‌ها پیاده شود، اما تنها نمونه موفق از کل آن طرح، کارت بلیت اتوبوس بود.
هرچند بسیاری از بانک‌ها به سمت تعریف کیف پول روی کارت‌های بانکی خود رفتند، اما هیچ‌گاه گسترده نشد.
پس‌ازآن جیرینگ سعی کرد با استفاده از USD کیف پول همراه را پیاده کند که آن نیز با موافقت بانک مرکزی مواجه نشد و شکل طرح اولیه تغییر کرد و به شکلی دیگر به مسیر خود ادامه داد.
پس‌ازآن با گسترده‌تر شدن تلفن همراه در کشور و گسترش بیشتر گوشی‌های هوشمند، برنامه برای پیاده‌سازی سامانه سپاس در دستور کار قرار گرفت. در طرح اولیه این سامانه امکان تعریف کیف پول الکترونیکی روی کارت بانکی و تلفن همراه وجود داشت، اما درست تا پیش از نهایی شدن آن و اجرای نهایی‌اش فناوری پرداخت همراه مجدداً تغییر کرد و به‌صورت کامل روی تلفن همراه منتقل شد.
با اجرایی شدن پرداخت همراه و مشخص و نهایی شدن انجام عملیات در ابتدا این تصور شکل گرفت که احتمال دارد پرداخت همراه از طریق سیمکارت متوقف شود و آن نیز به سرنوشت سپاس دچار شود، اما با توجه به مشترک بودن زیرساخت‌های این دو بستر و آماده شدن آن‌ها (در پرداخت همراه از طریق سیمکارت نیز از فرایند نشانه‌گذاری استفاده میشود و زیرساخت‌های تعریف‌شده در آن مانند مانا و سهند در پرداخت از طریق سیمکارت نیز کاربرد دارد) این چشم‌انداز وجود دارد که این بسترها در کنار یکدیگر خدمات پرداخت ارائه دهند.
همچنین با توجه به امکان تعریف قابلیت امضای همراه روی سیمکارت، ممکن است در آینده سیمکارت بستری شود برای انتقال وجه در مبالغ بالا و پرداخت همراه فقط برای پرداخت‌های خرد مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
اما تفاوت کاربردها و استقبال مردم از هرکدام از این سرویس‌ها را نوع کارمزدهای تعریف‌شده روی آن‌ها مشخص خواهد کرد. در شرایط فعلی کارمزدهایی که برای پرداخت همراه تعریف شده است هیچ تفاوتی با کارمزدهای فعلی پرداخت کارتی ندارد، اما مدیران بانک مرکزی اعلام کرده‌اند با توجه به نوع تراکنش‌هایی که احتمال انجام آن روی این بستر وجود دارد، طی شش ماه آینده کارمزدهای آن موردبازنگری قرار خواهد گرفت.
پرداخت همراه کجا اجرایی شد؟
اگر پرداخت همراه یک تفاوت با سایر پروژه‌های مشابه داشته باشد، آن تفاوت زمان معرفی این سرویس است. این سرویس تقریباً دو روز قبل از نمایشگاه کتاب رونمایی شد و در آن زمان اعلام شد پایلوت طرح در نمایشگاه کتاب اجرا میشود.
در دوره برگزاری نمایشگاه کتاب نیز این امکان برای دارندگان بن‌کارت‌های خرید کتاب فراهم بود که به‌جای استفاده از بن‌کارت از کارت مجازی استفاده کنند. برای استفاده از کارت مجازی باید برنامه «همراه شهر» را نصب می‌کردند، هرچند بسیاری به دلیل ناآشنا بودن با این سرویس ترجیح می‌دادند از فیزیک «بن‌کارت» بهره برند.
به نظر می‌رسد با رونمایی از این سرویس بانک مرکزی توپ پرداخت همراه را از زمین خود به زمین بانک‌ها و شرکت‌های PSP انداخت، چراکه ازاین‌پس بانک‌ها و شرکت‌ها هستند که باید برای ارائه این سرویس به مشتریان خود تلاش کنند و بسترهای لازم در زیرمجموعه خود را فراهم آورند