تجارت الکترونیک؛ سپر دفاعی مقابله با بیکاری
فناوری اطلاعات و ارتباطات که خصوصا در حال حاضر سهم به‌سزایی در بازار اقتصاد دیجیتال دارد، اگرچه ممکن است در مواردی موجب اشتغال‌زدایی سطح خرد در کسب‌وکارهای سنتی شود، اما با سهم ۲.۵ درصدی از اقتصاد کشور، اشتغال‌زایی گسترده ای را در پی خواهد داشت که از مهم‌ترین اهداف مسوولان به شمار می‌رود.
معمولا یکی از اولین وعده‌های انتخاباتی دولت‌ها، ایجاد اشتغال و کاهش نرخ بیکاری است؛ طبق قانون سازمان بین‌المللی کار هر فرد بالای ۱۰ سال که در طول هفته حداقل یک ساعت فعالیت اقتصادی داشته باشد، شاغل محسوب میشود. در نسخه اصلی قانون، افراد دانشجو و جویای کار جزو دسته بیکاران محسوب می‌شوند در صورتی که در ایران این موضوع برعکس است و جزو شاغلان محسوب می‌شوند.
اگرچه برخی از کارشناسان حتی اشتغال‌زدایی فضای مجازی را بیش از اشتغال‌زایی آن می‌دانند، اما تجربه‌ای مانند تاکسی‌های اینترنتی نشان داده که این فرضیه درست نیست و فضای مجازی علی‌رغم اشتغال‌زدایی‌های سطح خرد اما در سطح کلان می‌تواند باعث اشتغال‌زایی گسترده هم بشود.
چشم امید به فناوری اطلاعات و ارتباطات
در شرایط کنونی یکی از امیدهای دولت، رسانه‌ها و مردم برای مقابله با معضل بیکاری در صنعتی به نام فناوری اطلاعات و ارتباطات خلاصه میشود. هرچند سهم بازار ICT ایران در دنیا در بهترین حالت به ۰.۳ درصد از بازارهای جهانی می‌رسد اما طبق آمار و اطلاعات منتشرشده در تمام سال‌های پس از انقلاب این صنعت رشد سالیانه ۱۹ درصدی داشته و در نهایت سهمی ۲.۵ درصدی از اقتصاد کشور را از آن خود کرده است.
محمدجواد آذری جهرمی -وزیر فناوری اطلاعات و ارتباطات- بارها در صحبت‌های خود اعلام کرده است که باید بتوانیم سالانه یک‌صدهزار شغل در این حوزه ایجاد کنیم. به نظر می‌رسد دولت تلاش می‌کند با حمایت از کسب‌وکارهای نوپا شرایطی پدید آورد که تحقق این امر دور از ذهن نباشد. البته باید به این موضوع توجه کرد که حمایت این وزارتخانه به تنهایی نمی‌تواند تاثیر شگرفی در کسب‌وکارهای نوپا و جهش اقتصادی این حوزه داشته باشد و سایر بازوهای دولت و سایر دستگاه‌ها نیز باید نیم‌نگاهی به این حوزه داشته باشند.
حرکت روی لبه فناوری
افزایش پهنای باند داخلی، توسعه زیرساخت‌ها و شبکه‌های موبایلی و استقبال مردم از گوشی‌های هوشمند زمینه را برای رونق کسب‌وکارهای حوزه تجارت الکترونیک مهیا کرده است. طبق صحبت‌های وزیر ارتباطات در دومین کنگره سلامت شیراز، در سال ۹۵ بیش از یک صد میلیون دستگاه گوشی هوشمند در کشور ثبت شده است. به خوبی می‌توان این موضوع را در جامعه به خصوص در کلان‌شهرها حس کرد.
این روزها شهرهای بزرگ از بیلبوردها و عناصر تبلیغاتی کسب‌وکارهای نوپایی مملو شده است که سعی می‌کنند به نوبه خود سهمی در اشتغال‌زایی و ایجاد مشاغل جدید داشته باشند و مردم را به استفاده از سرویس خود متقاعد کنند. اسنپ، دیجی‌کالا، الوپیک، تپسی، شیپور و هزاران کسب‌وکار آنلاین دیگر در تلاشند تا با ارائه خدمات به کاربران درآمدزایی و به تبع آن اشتغال‌زایی کنند.
در بین کسب‌وکارهای تجارت‌الکترونیک بیشترین سهم اشتغال‌زایی به کسب‌وکارهای برهم‌زننده (Disruptive) تعلق می‌گیرد که بر پایه اقتصاد اشتراکی (Sharing Economy) به وجود آمده است. به عنوان مثال می‌توان به تاکسی‌های اینترنتی در ایران از جمله اسنپ اشاره کرد. چندی پیش مسوولان این سامانه در نشستی خبری اعلام کردند که تعداد مسافرانش از مرز ۱۰ میلیون کاربر عبور کرده و در ۳۳ شهر کوچک و بزرگ تحت پوشش خود بیش از ۳۰۰ هزار راننده فعال دارد.
به اعتقاد برخی کارشناسان این اعداد همگی محصول تفکر بخش خصوصی و برهم‌زنندگی اقتصاد اشتراکی است. یونیکورن یا همان تک‌شاخ به استارت‌آپی اطلاق میشود که ارزش آن به بیش از یک میلیارد دلار برسد.
اشتغال‌زایی یک پروژه به دو دسته «مستقیم» و «غیرمستقیم» تقسیم میشود. اشتغال مستقیم به شغل‌هایی گفته میشود که با آغاز فعالیت یک پروژه ایجاد و منجر به استخدام افراد به عنوان نیروی کار در آن مجموعه میشود و اشتغال غیرمستقیم، شغل‌ها و فعالیت‌های وابسته‌ای هستند که در کنار شغل‌های مستقیمی که به خاطر فعالیت یک پروژه به وجود می‌آیند، ایجاد میشود. به این ترتیب مقوله کار کردن در جایی مانند تاکسی اینترنتی را باید به دو بخش اشتغال مستقیم و غیرمستقیم تقسیم و هرکدام را به صورت جداگانه بررسی کرد.
به عنوان نمونه و طبق صحبت‌های مدیران ارشد این سرویس تاکسی‌یاب اینترنتی، این شرکت اکنون بیش از ۹۰۰ نیروی کار را به استخدام خود در آورده که حاکی از ایجاد شغل مستقیم برای این افراد است. در مقابل، رانندگان که با اعلام این شرکت، کاربران سامانه محسوب می‌شوند، نتیجه‌ی پروژه بوده و در دسته‌ی اشتغال غیرمستقیم قرار می‌گیرند. در نتیجه رانندگی درواقع جزو مشاغلی است که ساعات کاری دلخواه دارند و بسیاری از افراد به عنوان شغل دوم خود فعالیت می‌کنند.
در هر حال، امروز گوشی هوشمند دیگر یک کالای لوکس به حساب نمی‌آید؛ با ورود برندهای متعدد و رشد عرضه و تقاضا برای گوشی‌های مقرون به‌صرفه و همچنین ظهور استارت‌آپ‌های مبتنی بر فناوری، این دستگاه‌ها اکنون به وسیله‌ای برای کسب درآمد تبدیل شده‌اند. از طرفی دستگاه‌های قانون‌گذار و اجرایی باید توجه بیشتری به حوزه کسب‌وکارهای نوپا به‌خصوص استارت‌آپ‌های حوزه فناوری داشته باشند و فضایی پدید آورند که امکان رشد و شکوفایی شرکت‌های موفق افزایش پیدا کند. زیرا اگرچه برخی از کارشناسان حتی اشتغال‌زدایی فضای مجازی را بیش از اشتغال‌زایی آن می‌دانند، اما تجربه تاکسی‌های اینترنتی نشان داده که این فرضیه درست نیست و فضای مجازی علی‌رغم اشتغال‌زدایی‌های سطح خرد اما در سطح کلان می‌تواند باعث اشتغال‌زایی گسترده هم بشود.
اکنون اهمیت فعالیت و رشد استارت‌آپ‌های حوزه فناوری به سبب رشد سریع و ساختار چابکشان در کشورهای مختلف افزایش پیدا کرده و نیاز است که ایران نیز به جرگه این کشورها بپیوندد و امکانات و قوانینی در نظر گرفته شود که این کسب‌وکارها بتوانند با آزادی عمل بیشتری فعالیت کنند تا سهم این کسب‌وکارها از اقتصاد داخلی افزایش پیدا کند و به دنبال آن شغل‌های جدید به وجود آیند.