یادداشت رئیس اسبق هییت مدیره مخابرات: تکنولوژی‌های ارتباطی کاربرمحور و سرمایه‌‌پذیر میشوند
نوشته: دکتر سید مصطفی سید هاشمی (رئیس اسبق هیات‌مدیره شرکت مخابرات ایران)
امروزه صنعت مخابرات از یک حوزه سرمایه‌بر (Capital intensive) به یک حوزه خدماتی کاربر محور (User-centric services ) تغییر جهت داده است. این تغییر که غالبا از آن به‌عنوان دگرگونی دیجیتال (Digital Transformation) یاد میشود در تمام بخش‌های جهان مشهود است.
شاید چنین تحولی را بتوان نتیجه همگرایی تدریجی اینترنت و مخابرات دانست. به هرحال، پر واضح است که این همگرایی قویا در حال دگرگونی شرکت‌های مخابراتی است. به‌عنوان نمونه، خدمات سنتی صوت ارائه شده توسط شبکه‌های سوئیچ عمومی تلفن (Public switch telephone network) امروزه از سوی فناوری‌های OTT نظیر واتس‌آپ، وایبر و تلگرام و… با چالش‌های تهدید‌کننده‌ای روبه‌رو شده است. تحول دیجیتال دارای پنج رکن و زمینه بسیار مهم و مرتبط به هم است و در صورتی که شرکت‌های مخابراتی -و به‌طور کلی بنگاه‌های ICT- برنامه‌های خود را بر اساس این ارکان تنظیم کنند به منابع پایداری از درآمد خواهند رسید در غیر این صورت چالش‌های جدی در انتظار آنهاست. این ارکان و زمینه‌ها شامل ۱-اتصال‌پذیری و اینترنت اشیا، ۲-رشد داده و کلان داده، ۳- تمایل به پهن باند سیار در قیاس با پهن باند ثابت، ۴- اهمیت یافتن محتوا، به‌خصوص محتوای ویدئویی و ۵- فناوری ابری هستند.
۱- اتصال‌پذیری بالا و شکل‌گیری اینترنت اشیا: رشد انفجاری دستگاه‌های متصل به‌هم به‌عنوان یکی از ویژگی‌های اصلی تحول دیجیتال در حال نوردیدن دنیای ICT است. اینترنت اشیا (IOT) تا سال ۲۰۲۰ میلیاردها دستگاه را به‌هم متصل و اقیانوسی از داده را ایجاد خواهد کرد. بنابر گزارش‌های موسسه گارتنر تعداد تجهیزات با قابلیت اتصال به شبکه در سال ۲۰۱۴ برابر ۱۳/ ۳میلیارد بود که تنها ۳/ ۵ میلیارد آن شامل تجهیزات ارتباطات عمودی -یعنی تجهیزاتی غیر از تلفن‌های همراه، تبلت‌ها و رایانه‌ها- مانند سنسورهای مورد استفاده در ماشین‌های متصل و تجهیزات هوشمندسازی خانگی بودند. این در حالی است که تعداد تجهیزات متصل در سال ۲۰۲۴ به عدد ۳۹ میلیارد افزایش خواهد یافت که حدود ۶۹درصد آن از نوع ارتباطات عمودی خواهد بود. روند اینترنت اشیا بیش از هر چیز موید افزایش بسیار چشمگیر در حجم و تنوع داده است.
۲- رشد سریع داده و شکل‌گیری کلان داده: یکی از دیگر ویژگی‌های تحول دیجیتال رشد سریع داده است که منجر به مفهومی به‌نام کلان داده (Big data) شده است. شاید تمثیلی از حجم فیزیکی داده تولید شده در اینترنت بسیار جالب باشد، روزانه بالغ بر ۲۵۰۰ پتابایت (یعنی ۲.۵۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ بایت داده). اگر بخواهیم این حجم داده را در دیسک‌های بلو- ری (Blu-ray disc) ۵۰گیگابایتی ذخیره کنیم، باید از ۵۰ میلیون دیسک استفاده کنیم. چیدن دو و نیم میلیون دیسک بلو- ری روی هم میشود تقریبا ۳۲۵ متر یعنی معادل ارتفاع برج ایفل. بنابراین استدلال می‌توان گفت حجم داده تولید شده در روز تقریبا معادل طول ۲۰ برج ایفل روی هم است ( یعنی اگر در دیسک‌های بلو- ری ۵۰ گیگاباتی ذخیره شوند). به هرحال، رشد سریع داده اثر بسیار گسترده‌ای بر سبد درآمدی اپراتورها نهاده است. به‌عنوان نمونه پیش‌بینی موسسه گارتنر نشان می‌دهد که درآمد سالانه سرویس پیام کوتاه (SMS) تا سال ۲۰۱۸ حدودا ۲۳ میلیارد دلار کاهش خواهد یافت به گونه‌ای که این درآمد از ۱۲۰میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ به ۷/ ۹۶میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ خواهد رسید. این وضعیت نیز در ایران قابل مشاهده است. در سال ۱۳۹۴، حدود ۱/ ۷۴درصد از درآمد ۲۰هزار میلیاردی تلکام به صوت و پیامک متعلق بود و فقط ۶/ ۴درصد آن به داده مربوط می‌شد و پیش‌بینی داخلی آن است که در سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۱/ ۳۵درصد از درآمد ۶۷۰۰۰ هزار میلیارد تومانی تلکام به صوت و پیامک و ۶/ ۲۹درصد آن به داده مربوط شود. این رخداد حکایت از نصف شدن تقریبی سهم صوت و پیامک و شش برابر شدن تقریبی سهم داده در سبد درآمدی اپراتورها دارد.
۳- تمایل به پهن‌باند سیار در قیاس با پهن‌باند ثابت: پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که تا سال ۲۰۲۲ تعداد مشترکان موبایل به ۹/ ۸ میلیارد نفر خواهد رسید که ۸ میلیارد آنها مشترکان پهن‌باند موبایل خواهند بود و ۱/ ۶ نفر منحصرا از تلفن هوشمند موبایل استفاده می‌کنند. با توجه به انتشار وسیع تجهیزات هوشمند و تقاضای فزاینده برای خدمات استریمینگ چند رسانه‌ای، حجم ترافیک داده موبایل به نحوی چشمگیر افزایش یافته است. دسترسی سریع به داده موبایل یکی از مهم‌ترین خواسته‌های مشترکان تلفن‌های همراه هوشمند بوده است. حاملان شبکه برای ارائه داده بهتر هزینه‌های تحقیق و توسعه فراوانی صرف کرده‌اند. تلاش اپراتورها در این راستا منجر به توسعه قابل‌توجهی در پهن باند سیار شده است. آمار و ارقام نشان دهنده آن است که در جهان مشترکان پهن باند سیار به رشدی به مراتب بیشتر از مشترکان پهن باند ثابت رسیده‌اند. به گونه‌ای که نرخ رشد مشترکان پهن باند ثابت از ۹/ ۰درصد در سال ۲۰۱۲ به ۹/ ۱۱درصد در سال ۲۰۱۶ رسیده است. حال آنکه نرخ رشد پهن باند سیار از ۷/ ۲۱درصد در سال ۲۰۱۲ به ۴/ ۴۹درصد در ۲۰۱۶ رسیده است در ایران نیز مشترکان پهن باند سیار رشد به مراتب بیشتری از مشترکان پهن باند ثابت داشته‌اند. نرخ رشد مشترکان پهن باند ثابت در ایران از ۸۱/ ۲درصد در تابستان ۲۰۱۲ به ۱۲درصد در بهار ۲۰۱۷رسیده است. این در حالی است که نرخ رشد پهن باند سیار از ۹۲/ ۱درصد در تابستان ۲۰۱۲ به ۵/ ۴۲درصد در بهار ۲۰۱۷ رسیده است.
۴- اهمیت یافتن محتوا به خصوص محتوای ویدئویی: تولید محتوا امروزه به یکی از اهداف اصلی شرکت‌های بزرگ مخابراتی مبدل شده است. یکی از نشانه‌های بسیار جالب «اهمیت تولید محتوا» را می‌توان در اقدامات اخیر شرکت‌های بزرگ مخابراتی در ادغام و تملیک شرکت‌های تولید محتوا مشاهده کرد. به‌عنوان نمونه خرید سازمان تایم وارنر (یکی از غول‌های تولید محتوا) ازسوی AT&T و خرید یاهو توسط Verizon اشاره به تلاش اپراتورهای بزرگ جهانی در موفقیت در عرصه محتوا دارند؛ در واقع در بازار مخابرات ما امروزه شاهد یک استراتژی یکپارچگی عمودی هستیم. افزون بر حجم محتوا، نوع آن نیز اهمیت یافته است به‌طوری که بنابر گزارشی از اریکسون در سال ۲۰۱۶ از ترافیک داده موبایل ۸/ ۸ اگزابایتی تولید شده بالغ بر ۵۰درصد آن یعنی ۴/ ۴ اگزابایت متعلق به محتوای ویدئویی بوده است. پیش‌بینی میشود، ترافیک داده موبایل تا سال ۲۰۲۲ به ۷۱درصد ( یعنی بیش از ۸ برابر) برسد که ۷۵درصد آن (۲۵/ ۵۳ اگزابایت) متعلق به محتوای ویدئویی است.
۵- فناوری ابری: آسان‌تر و ارزان‌تر شدن روزافزون اتصال‌پذیری و تاثیر مستقیم آن بر ایجاد کلان داده به همراه تحولات تمایلات مشترکان بدون وجود زیرساخت مناسب امکان بهره برداری اقتصادی را نخواهد داشت. کلان داده‌ها برای ذخیرهسازی و تجزیه و تحلیل اطلاعات، نیازمند زیرساخت‌هایی از جمله انواع نرم‌افزارها و ابزارها هستند که فراهم آوردن این زیرساخت‌ها نیز هزینه‌ها و مشکلاتی را به دنبال دارد.
در این میان ابزارهایی نیز برای کنترل و مدیریت و تبدیل این مشکلات و تهدیدات به فرصت به وجود آمده است، که کاربردی‌ترین و نوین‌ترین آنها رایانش ابری است. در ژانویه سال ۲۰۱۱ موسسه بین‌المللی استانداردها و فناوری (National Institute of Standard and technology) این تعریف عمومی را برای رایانش ابری ارائه داده است: «رایانش ابری مدلی از محاسبات است که تلاش می‌کند منابع محاسباتی قابل پیکربندی مانند شبکه‌ها، سرورها، منابع ذخیرهسازی و سرویس‌های کاربری را در اختیار کاربران قرار دهد؛ به‌طوری که هر کاربر به راحتی از هرنقطه و در هر زمان درلحظه بتواند از این منابع استفاده و آنها را آزاد سازد.»
رایانش ابری یک سیستم توزیع‌شده در مقیاس بالاست که صرفه‌جویی اقتصادی در مقیاس را به همراه دارد. در این سیستم‌ها منابع به‌صورت انتزاعی تجمیع و مجازی‌سازی میشوند که این‌کار به مقیاس‌پذیر شدن این منابع کمک می‌کند. درواقع قابلیت مدیریت توان محاسباتی، فضای ذخیرهسازی، زیرساخت و ارائه خدمات براساس تقاضای مصرف‌کنندگان فراهم میشود. در مدل‌های رایانش ابری هزینه‌ها با عنوان حق اشتراک و به‌صورت دوره‌ای پرداخت میشود و مشتری نیازی به پرداخت یکجای هزینه ندارد. مهم‌ترین ویژگی‌های رایانش ابری را می‌توان در این موارد خلاصه کرد: ارائه خدمات بر مبنای میزان تقاضا (On Demand Service)و صرفه‌جویی در منابع، مقیاس‌پذیری(Scalability) بسیار بالا در سطح بین‌المللی، ارائه دید یکپارچه از خدمات و امکانات به کاربران خارج از محیط ابری، ایجاد صرفه اقتصادی در مقیاس گسترده و دارای قابلیت تنظیم خدمات به‌صورت پویا از طریق مجازی‌سازی (virtualization).
در واقع فناوری ابری زیرساخت و پیشران اصلی اینترنت اشیا و کلان داده است. این فناوری در سه قالب ابر عمومی (Public Cloud)، ابرخصوصی (Private Cloud) و ابرترکیبی (Hybrid Cloud) به کار گرفته میشود که بر اساس نوع و سطح منابع به اشتراک گذاشته (shared sources) و سرویس‌های ارائه شده به کاربران در قالب سه سطح از سرویس زیر ارائه میشود:
نرم‌افزار به‌عنوان خدمت (Software as a service): به مدد این لایه کاربران می‌توانند از راه دور برنامه‌های کاربردی را در فضای ابری اجرا کنند. این دسته متداول‌ترین نوع خدمت ابری محسوب میشود. از نمونه‌های مطرح این دسته می‌توان به نام‌هایی نظیر جی‌میل و نت‌فلیکس اشاره کرد.
پلت‌فرم به‌عنوان خدمت (Platform as a service): این سطح استقرار برنامه‌های کاربردی را بدون هزینه و درگیر شدن در پیچیدگی خرید و همچنین فارغ از نیاز به مدیریت لایه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری زیرین فراهم می‌سازد. در واقع در این سطح، سیستم عامل، زیرساخت پایگاه‌های داده، زبان‌های برنامه‌نویسی مانند جاوا و پایتون با یک رابط کاربری (UI) تحت عنوان یک خدمت یکپارچه(Integrated service) در اختیار کاربران قرار می‌گیرند. این خدمات شامل نرم‌افزار و سرویس‌هایی است که به کاربران اجازه می‌دهد با استفاده از ابزارهای عرضه شده ازسوی ارائه‌دهنده، برنامه‌های کاربردی بنویسند. از نمونه‌های مطرح این دسته می‌توان به نام‌هایی نظیر Microsoft Azure و Google AppEngine اشاره کرد.
زیرساخت به‌عنوان خدمت (Infrastructure as a service): زمانی که سرویس ارائه شده ازسوی کلود در برگیرنده منابع پردازشی نظیر سخت‌افزار سرور، پهنای باند شبکه، یا سیستم‌های بالانس بار باشد، در چنین حالتی گفته میشود که این ابر ارائه‌کننده زیرساخت است. یک نمونه شناخته شده از این نوع، سرویس‌های وب آمازون است.
نتیجه‌گیری
مایکل پورتر استاد برجسته دانشگاه هاروارد بر آن است که استراتژی بنگاه (Corporate strategy) به دو شق کلی تقسیم میشود. به عقیده او شق نخست به «انتخاب کسب‌و‌کار» و شق دوم به «ایجاد هماهنگی بین کسب‌و‌کارها» اشاره دارد. با توجه به نقشی که شق نخست در شکل‌دهی استراتژی بنگاه دارد، ضروری است که تمام بنگاه‌های ICT ( نه فقط مخابراتی) در انتخاب کسب‌و‌کارهای خود به دقت ارکان و زمینه‌های تحول دیجیتال را مد نظر داشته باشند. زیرا شناخت صحیح این ارکان به برنامه‌ریزان صنعت این امکان را می‌دهد تا کسب‌و‌کارهای خوش‌آتیه صنعت ICT را به نحوی مناسب شناسایی کرده و در مسیر تحقق آنها اقدام کنند.
منابع:
education.systemgroup.net
Ericsson mobility report June ۲۰۱۷
Porter, Michael E. ۱۹۸۵. “Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance.” New York: Free Press.
www.zoomit.ir/ ۲۰۱۴/ ۸/ ۲۸/ ۱۳۴۸۲/ what-is-cloud/
www.qz.com