پیشران های فناوری زمینه ساز اقتصاد دیجیتال
این روزها کلمه «اقتصاد دیجیتالی» را زیاد می‌شنویم. اقتصادی که از آن به‌عنوان انقلاب چهارم صنعتی یاد میشود و مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال است. به‌گفته کارشناسان، اقتصاد دیجیتالی توانسته در کشورهایی که دارای درآمد کم و کمتر توسعه یافته هستند رشد و توسعه و درآمدزایی ایجاد کند. در زمینه اقتصاد دیجیتال با «حمیدرضا احمدیان» مدیرکل سابق فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و مشاور فناوری و نوآوری اتاق ایران به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم که می‌خوانید.
گفته میشود اقتصاد دیجیتال دارای پیشران‌های فناوری است. این پیشران‌ها کدام فناوری‌ها را شامل میشود؟
امروزه روباتیک، هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، رایانش ابری، تحلیل کلان داده‌ها، پرینترهای سه بعدی، سیستم‌های پرداخت دیجیتال و استفاده از فناوری‌های بلاکچین برای پرداخت‌های الکترونیک از پیشران‌های اقتصاد دیجیتال محسوب می‌شوند.
اکنون اقتصاد دیجیتالی در دنیا در چه بخش‌هایی در حال توسعه است و در کشورهای کمترتوسعه یافته چه میزان درآمدزایی ایجاد کرده است؟
برای توسعه از طریق اقتصاد دیجیتالی باید روی پلتفرم‌ها، داده‌های دیجیتالی و تجارت الکترونیک و پیشران‌های فناوری تمرکز کرد. اقتصاد دیجیتالی اکنون در همه جای دنیا در دو بخش بستر موبایلی و پیشران‌های فناوری در حال شکوفایی و توسعه است. مطالعات اخیر مؤسسه «بروکینگز» نشان می‌دهد که در سال2015 فناوری‌ها و خدمات موبایلی در آفریقا بیش از ۱۵۰ میلیارد دلار ارزش اقتصادی داشته است. در سال ۲۰۱۷ اکوسیستم موبایل از ۳ میلیون شغل پشتیبانی کرده و تقریباً ۱۴ میلیارد دلار درآمد مالیاتی داشته و این رقم در سال 2019 از مرز 6 میلیون شغل گذشته است. برآوردهای شرکت سرمایه‌گذاری «پارتک پارتنرز» نیز نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۸، استارتاپ‌های آفریقایی که به طور عمده در بخش فناوری اطلاعات فعالیت دارند، بیش از ۱/۱ میلیارد دلار درآمد داشته‌اند.
آیا روند حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال نتیجه مثبتی در سایر جوامع به همراه داشته است که بتوان آنها را الگو قرار دارد؟
تجربه اقدام‌های قاره آفریقا یک درس آموخته مؤثر برای کشورهای در حال توسعه و کم درآمد است و آنها با بهره‌گیری از سه الگو توانسته‌اند به نتایج خوبی در بهره‌گیری از اقتصاد دیجیتال دست یابند. به عبارتی در کشورهای آفریقایی سه روش و الگو در استفاده از اقتصاد دیجیتال به کار گرفته شد و نشان می‌دهد این روش‌ها می‌تواند کشورها را در رسیدن به توسعه کمک کند. در این کشورها اول اینکه بر بهبود فرآیند و کارآیی و شفاف‌سازی خدمات دولتی به شیوه فناوری دیجیتال تمرکز و باعث صرفه‌جویی شده است. به‌عنوان مثال کشور «رواندا» با بهره‌گیری از فناوری دیجیتال توانست درآمد سالانه‌اش را بیش از ۶ درصد افزایش دهد. در این کشور اپلیکیشن موبایلی «بابیل» که از بیماران درباره علائم بیماریشان سؤال می‌کند و درصورت لزوم، اطلاعات و مرجعی برای بیماری به آنها می‌دهد به‌طوری که تاکنون پاسخگوی ۳۰ درصد از جمعیت بزرگسال است و روزانه ۲۰۰۰ مشاوره نیز می‌دهد. آفریقای جنوبی با این روش هزینه جمع‌آوری مالیات را تا ۲۲ درصد کاهش داد. هند با استفاده از سیستم هویت دیجیتالی به نام« ادهار» (ارائه خدمات به افراد آسیب پذیر جامعه) توانست ۹۹ میلیارد دلار صرفه‌جویی کند. در کشور «مالی» اپلیکیشنی، به ارزش یک میلیارد دلار وجود دارد که خواندن، نوشتن و ریاضیات آموزش می‌دهد و با کمک به بهبود نمره‌دهی در کلاس‌های اول تا سوم مدرسه، باعث کاهش شکاف جنسیتی در مهارت‌های مطالعه و ریاضی شده است.
روش دوم اینکه کمک گرفتن از بخش فناوری بود. فناوری به کشورهای کم‌درآمد آفریقا کمک کرد تا با دسترسی بهتر به سرمایه‌گذاری موجب بهبود فضای کار برای شرکت‌های کوچک و متوسط شود. یکی از این فرصت‌ها تجارت الکترونیک است که بخصوص مناسب شرکت‌های خیلی کوچک، کوچک و متوسط است و البته این شرکت‌ها بیش از ۸۰ درصد از تجارت آفریقا را تشکیل می‌دهند. به‌عنوان مثال شبکه انتقال پول نیجریه با نام« استلار»، خدمات مالی مقرون به صرفه‌ای مانند بانکداری، پرداخت‌های خرد و حواله در اختیار افرادی که هیچگونه دسترسی به خدمات مالی ندارند، قرار می‌دهد. در سال ۲۰۱۷، کنیا کیف پول موبایلی «ام- آکیبا» را راه‌اندازی کرد که دولت اوراق قرضه‌اش را به‌طور انحصاری از طریق این کیف پول به فروش می‌رساند و حداقل مبلغ سرمایه‌گذاری از ۳ هزار شیلینگ کنیا یا ۳۰ دلار امریکا شروع میشود.
روش سوم هم توسعه بخش خدمات در این کشورها بوده است. این بخش سهم فزاینده‌ای از اقتصاد بسیاری از کشورهای کم‌درآمد را به خود اختصاص داده. کشورهای کم‌درآمد می‌توانند با ایجاد بستری برای اتخاذ سیاست‌های درست در حوزه‌های حمل و نقل، ارسال کالا، تشخیص پزشکی و حسابداری به برتری نسبی برسند. به‌عنوان مثال، شرکت «ایسون بی‌پی او» بیش از 10 هزارکارمند در واحد مرکز تماس در کشورهای نیجریه، غنا، لیبریا، سیرالئون، بورکینافاسو، چاد و نیجر دارد. شرکت «ماریتوس» ۱۲ هزار نفر برای بخش برون‌سپاری فرآیند کسب و کار استخدام کرده است.
در دنیا چه میزان برای تحول دیجیتالی سرمایه‌گذاری شده است؟
در سال 2018، بیش از نیمی از جمعیت جهان به اینترنت متصل بودند و شرکت‌ها برای تحول دیجیتالی بیش از 1.2 تریلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده‌اند. ارزش بازار جهانی صنعت رایانه حداقل 127 میلیارد دلار و خدمات ارزش افزوده مرتبط با اینترنت اشیا (IoT) بیش از 120 میلیارد دلار بوده که همین مقدار در یک سال اخیر با رشدی با میانگین 8 درصد همراه بوده. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مجموع اطلاعات دیجیتال از 2012 تا 2025 به 16.1 تریلیون گیگابایت افزایش می‌یابد و تا سال 2022، 60 درصد تولید ناخالص داخلی جهان دیجیتالیزه میشود.
اکوسیستم اقتصاد دیجیتال دارای مؤلفه‌هایی است به‌نظر شما مهم‌ترین مؤلفه‌های این اقتصاد جدید کدامند؟
مؤلفه‌های اکوسیستم اقتصاد دیجیتال را دولت، سیاست و چارچوب‌های قانونی و زیرساخت‌هایی مانند اینترنت، ارائه دهندگان خدمات دیجیتال، کسب و کار و تجارت الکترونیکی، اطلاعات و سیستم‌های مدیریت دانش، حقوق مالکیت معنوی، ارائه دهندگان خدمات ارتباطات راه دور، سرمایه انسانی و کارمندان دانش، تحقیق و توسعه و فناوری‌های نوظهور تشکیل می‌دهند. موضوع مهم اولویت‌بندی و تکمیل هر کدام از این اجزا است چون می‌توان پارامترهایی مطابق با برنامه‌های توسعه کشورها در بخش تکنولوژی و کسب و کار، به آن اضافه کرد. البته مهمتر از این مؤلفه‌ها، شاخص‌ها و راهبردهایی است که برای توسعه اقتصاد دیجیتال در نظر گرفته میشود بنابراین حتماً باید در یک اقدام ملی اهداف، شاخص و راهبردها تدوین شود.
در تدوین راهبردهای اقتصاد دیجیتالی باید روی چه حوزه‌های کلیدی متمرکز شد؟
چهار حوزه کلیدی؛ توسعه مهارت‌های دیجیتالی برای همگان، ارائه بهتر خدمات دیجیتالی از سوی دولت، ایجاد زیرساخت‌ها و فراهم کردن دسترسی امن به داده‌های باکیفیت بالا، حفظ امنیت سایبری و توسعه سیستم‌های رگولاتوری است. به‌عنوان مثال کشوری مانند استرالیا با تأکید بر این حوزه‌ها برنامه خود را تدوین کرده است. بدون تدوین راهبردهای مؤثر و شاخص‌های درست نمی‌توان در مسیر اقتصاد دیجیتال موفق بود چون این فضا بسرعت در حال توسعه است و در زندگی، شغل و کسب و کار مردم تغییرات زیادی ایجاد می‌کند. این تغییرات هم صنعت و هم جوامع را به چالش می‌کشد و فرصت‌های بسیاری را برای آنها فراهم می‌کند به‌همین دلیل بدون راهبردها نمی‌توان در این مسیر گام برداشت.
دولت برای ورود به اقتصاد دیجیتالی باید چه اقدام‌های مؤثری انجام دهد؟
دولت نه تنها باید زیرساخت‌های دیجیتالی را توسعه داده و بهبود بخشد، بلکه باید از فناوری برای خدمات و امور دولتی استفاده کند. از سوی دیگر باید توسعه زیرساخت‌ها، ایجاد قوانین مورد نیاز در حاکمیت، توسعه تعامل بین بخشی، هویت دیجیتال و تأمین امنیت مورد نیاز با سرعت بیشتری از سوی دولت دنبال شود.
از توجه دولت‌ها به اقتصاد دیجیتالی گفتید آیا این اقتصاد جدید به دولت وابسته است؟
این اقتصاد جدید وابسته به دولت نیست. دولت باید نقشی تسهیلگر و حمایت‌کننده داشته باشد و اجازه دهد بخش خصوصی در یک محیط رقابتی و شفاف واقعی بتواند سکاندار اجرای این اقتصاد مبتنی بر نیاز یا آینده نگری باشد. دولت باید در بخش داده‌های ملی نیز یک رویکرد و برنامه منسجم داشته باشد، زیرا که داده مهم‌ترین دارایی هر کشور است و مبنای توسعه تلقی میشود و از طرفی این داده و اطلاعات با سرعت بالایی و مبتنی بر پیشران‌ها گسترش می‌یابد.
نقش شهروندان در این اقتصاد دیجیتالی چیست؟
امروزه ما در یک «جامعه پلتفرمی» زندگی و زمان زیادی را در پلتفرم‌های دیجیتال صرف می‌کنیم. شهروندان رکن اصلی در این فضای جدید هستند و شهروندان دیجیتالی انتظارات جدیدی از دولت از لحاظ توانایی در تعامل دیجیتال دارند. این جامعه پلتفرمی برای ایجاد نوآوری با استفاده از تکنولوژی دیجیتالی و داده‌های تولیدشده، فشارها را بر دولت افزایش می‌دهد. در یک جامعه دیجیتالی رگولاتوری و اعمال مقررات نیز باید دیجیتالی باشد. شهروندان در فضای جدید انتظار ندارند که برای پرداخت هزینه چک بنویسند یا فرم کاغذی را پر کنند (هرچند اغلب این کارها انجام میشود.) آنها انتظار ندارند برای پیگیری کار خود با دولت تماس تلفنی بگیرند (همانطور که آنها از دیجی کالا این انتظار را ندارند.) بنابراین دولت نیازمند نوآوری در مورد چالش‌های جدیدی که جامعه پلتفرمی برای ارائه خدمات عمومی مانند امنیت و سلامت، با آن مواجه است، می باشد. اگر دولت خود را بخشی از این اکوسیستم و با رویکرد پلتفرم بداند، می‌تواند در این مسیر موفق باشد.
برش
این روزها همه از «اقتصاد دیجیتال» سخن می‌گویند. به زبان ساده «اقتصاد دیجیتال» چگونه اقتصادی است؟
به زبان ساده اقتصاد دیجیتال تمام فعالیت‌های اقتصادی مبتنی بر فناوری‌های دیجیتالی از جمله کسب‌وکارهای الکترونیک (معاملات و کسب‌وکار مبتنی برICT و زیرمجموعه آن)، تجارت الکترونیک (معاملات تجارت خارجی مبتنی بر ICT) و تصمیم‌گیری الگوریتمی در کسب‌وکار است. با ظهور فناوری‌های دیجیتال و تکامل اقتصاد جدید زندگی قشر کمتربرخوردار دگرگون شده و گشایشی در مسیر توسعه و رفاه ایجاد و فرآیند پیشرفت در راستای اهداف جهانی به وجود می‌آید.