توسعه نامتوازن ICT در استان‌ها
کرونا با همه چالشهایی که در زندگی روزمره شهروندان و در سطح کلان اقتصاد دولت‌ها ایجاد کرد، اما فرصتی برای طرفداران اقتصاد دیجیتال بود تا بیش از هر زمانی به اهمیت دیجیتال در زندگیهای امروزی تاکید کرده و کسبوکارها و دولت‌ها را تشویق کنند به استفاده و توسعه این پدیده روی خوش نشان بدهند. از طرفی، توسعه فناوری اطلاعات فرصت خوبی برای مناطق محروم است تا بتوانند به واسطه آن به بازارهای بزرگ کشور وصل شده و اقتصاد خود را سامان ببخشند. البته آمار رگولاتوری از ضریب نفوذ تلفن همراه در ایران طی سال‌های ۱۳۹۵ تا سال گذشته، همواره بالاتر از ۱۰۰ درصد بوده به‌طوری که در سال ۱۳۹۸ تعداد اشتراکات تلفن همراه تقریبا ۳۵ میلیون اشتراک بیشتر از کل جمعیت کشور بوده است. چنین شرایطی بیانگر دوران به اوج رسیدن استفاده از تلفن همراه است. این اتفاق را می‌توان برای توسعه فناوری اطلاعات به فال نیک گرفت.
این در حالی است که سال گذشته، حدود ۶۹میلیون اشتراک پهن باند سیار در ایران فعال بوده و بنابراین ضریب نفوذ پهن‌باند سیار به ۸۳ درصد رسیده است. با این حال نرخ رشد تعداد اشتراکات پهن‌باند سیار طی دوره ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ روند نزولی داشته است. این شرایط بیانگر ورود این فناوری به مرحله بلوغ و اشباع است. تعداد اشتراکات پهن‌باند ثابت پس از یک دوره افزایشی با نرخ‌های رشد ناچیز، دچار تنزل در سال ۱۳۹۸ شده است. در حالی‌که در سال ۱۳۹۵، در حدود ۹/ ۵ میلیون اشتراک پهن‌باند ثابت در ایران فعال بوده است این میزان به ۹ میلیون اشتراک در سال ۱۳۹۸ کاهش یافته است. با این حال، دیگر تعداد اشتراکات پهن‌باند سیار به تنهایی منعکس‌کننده میزان توسعه‌یافتگی فناوری اطلاعات و ارتباطات در یک جامعه نیست و سرانه ترافیک مصرف دیتای هر اشتراک نیز باید مورد توجه قرار گیرد. حجم و سرانه دیتای مصرفی اینترنت پهن‌باند ثابت طی دوره ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ روند افزایشی شدیدی داشته است؛ به‌طوری‌که این دو میزان طی دوره مذکور تقریبا ۳/ ۵ برابر شده است.
وضعیت فناوری اطلاعات در استان‌ها
این آمار در حالی از سوی رگولاتوری منتشر شده است که بررسی شاخص توسعه فناوری اطلاعات در کشور، نشان از وجود شکاف دیجیتالی در استان‌های مختلف دارد. بررسی شاخص توسعه فاوا (IDI) در استان‌ها که مربوط به پایان سال ۹۸ میشود و توسط سازمان فناوری اطلاعات ایران منتشر شده است، نشان می‌دهد استان تهران دارای وضعیت مطلوبی در توسعه فناوری اطلاعات است و استان‌های سمنان، یزد، البرز و اصفهان پس از تهران در بالای جدول توسعه یافتگی قرار دارند؛ اما استان سیستان و بلوچستان از وضعیت خوبی برخوردار نیست و در قعر این رتبهبندی دیده میشود.
شاخص IDI شاخصی برای سنجش توسعه از ۳ جنبه آمادگی فاوا (سطح زیرساخت شبکه و دسترسی به امکانات پایه‌ای فاوا)، شدت فاوا (سطح استفاده از خدمات فاوا در جامعه) و تاثیر فاوا (نتیجه یا نتایج حاصل از استفاده موثر و کارآمد از فاوا) است که در اصل با ۳ گروه «دسترسی»، «استفاده» و «مهارت» معرفی میشود. این شاخص توسعه‌ای، بنا بر تعریف اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) ابزار قدرتمندی برای نظارت بر پیشرفت در راستای یک جامعه اطلاعاتی جهانی در بستر زمان به شمار می‌رود.
بررسی شاخص IDI در «میزان استفاده فاوا» در استان‌ها که بر مبنای درصد استفاده افراد از اینترنت و درصد مشترکان پهن باند ثابت و مشترکان فعال پهن باند سیار به دست آمده است، نشان می‌دهد که تهران در وضعیت مطلوب قرار دارد و پس از آن استان‌های البرز، سمنان، قم و اصفهان دیده می‌شوند. این در حالی است که استان‌های آذربایجان غربی و سیستان و بلوچستان از وضعیت مطلوب بسیار فاصله دارند.
در شاخص «سطح دسترسی فاوا» در استان‌ها نیز که بر مبنای ۵ مولفه شامل درصد مشترکان تلفن ثابت، درصد مشترکان تلفن همراه، پهنای باند بین‌الملل به ازای کاربران، درصد دسترسی خانوارهای دارای رایانه و درصد خانوارهای دارای دسترسی به اینترنت به دست می‌آید، تهران در بالاترین سطح دسترسی قرار دارد. در همین حال استان‌های یزد، اصفهان، سمنان و البرز جایگاه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند. این درحالی است که وضعیت استان سیستان و بلوچستان در این شاخص نامطلوب است.
بررسی شاخص «میزان مهارت فاوا» در استان‌ها نیز حاکی از آن است که استان سمنان و پس از آن استان‌های یزد، تهران، مازندران و اصفهان به ترتیب وضعیت قابل قبولی دارند، اما وضعیت استان سیستان و بلوچستان در شاخص مهارت فناوری اطلاعات و ارتباطات وخیم بوده و این استان در پایین جدول قرار دارد. میزان مهارت فاوا بر مبنای نرخ باسوادی بزرگسالان ۱۵ سال به بالا و نرخ ثبت‌نام در دوره‌های دوم و سوم به دست می‌آید.
در این زمینه، شهره ناصری معاون سیاست‌گذاری و اعتباربخشی سازمان فناوری اطلاعات ایران نیز در توییتر با اشاره به انتشار وضعیت توسعه فاوا در کشور بر مبنای شاخص IDI نوشت: زمانی که بخواهیم سطح تکامل توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) را بسنجیم یا فاصله دیجیتالی (اختلاف سطح توسعه فاوا بین کشورها و استان‌ها) را اندازه بگیریم مناسب‌ترین راه، استفاده از شاخص IDI است. وی گفت: با استفاده از این شاخص می‌توان بررسی کرد که کشورها تا چه حدی توانسته‌اند از فاوا به منظور رشد، توسعه و ایجاد دسترسی استفاده کنند. ناصری با اشاره به تعریف شاخص IDI توسط اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای نظارت بر پیشرفت یک کشور مطابق جامعه اطلاعاتی جهانی افزود: کاهش شکاف‌های زیرساختی، نقطه شروع کاهش نابرابری‌های اقتصادی است. معاون سیاست‌گذاری و اعتباربخشی سازمان فناوری اطلاعات ایران گفت: شاخص IDI استانی نشان می‌دهد، هرچند شکاف میان استان‌ها وجود دارد، اما از شکاف درآمدی کمتر است.
در این باره امیر ناظمی، رئیس سازمان فناوری اطلاعات ایران نیز در توییتر نوشته است: سیستم‌ها گاهی در یک چرخه مثبت در دام می‌افتند؛ مثلا درآمد پایین یک منطقه منجر به کاهش زیرساخت شده و همین زیرساخت ضعیف منجر به تداوم درآمد پایین آن منطقه در آینده میشود. وی گفت: به این ترتیب برای گریز از این چرخه باید در زیرساخت‌ها، تبعیض مثبت به نفع آن منطقه ایجاد کرد. به همین دلیل دولت هزینه توسعه خدمات عمومی اجباری (USO) را در مناطقی که فاقد توجیه اقتصادی برای اپراتورها است، می‌پردازد. معاون وزیر ارتباطات افزود: توسعه در مناطق شهری اغلب برپایه سود و منطق اقتصادی بوده اما توسعه سطح دسترسی روستایی و مناطق کم‌برخوردار، نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت و جمعی است.