در تولید علم هوش مصنوعی قوی و در توسعه ضعیف هستیم
معاون وزیر ارتباطات با اعلام جدیدترین رتبه و نقاط قوت و ضعف ایران در توسعه هوش مصنوعی به این سوال پاسخ داد که رسیدن به جایگاه ۱۰ کشور برتر دنیا با چه الزاماتی همراه است.
پیشرفت سریع الگوریتم‌های هوش مصنوعی دولت‌های مختلف را به تدوین برنامه جامع برای مواجهه با این فناوری وادار کرده است؛ به نحوی که گفته میشود تاکنون بیش از ۴۵ کشور از استراتژی خود برای توسعه و به کارگیری هوش مصنوعی رونمایی کرده اند.
این فناوری که فرآیندهای هوش طبیعی انسانی را شبیه سازی می‌کند، دارای زیرمجموعه‌هایی مانند «یادگیری ماشین»، «فناوری‌های مرتبط با زبان انسان» و «رباتیک» است که بهره گیری از ظرفیت‌های آن می‌تواند به بهبود خدمات عمومی، کارآیی در اقتصاد و بهبود شرایط کار برای نیروی انسانی بیانجامد.
به همین دلیل اکثر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، برنامه‌ریزی برای حرکت به سمت استفاده از مزیت‌های ناشی از به کارگیری فناوری هوش مصنوعی را آغاز کرده اند. این کشورها با تدوین استراتژی‌ها و اقدامات ملی در جهت تقویت تحقیقات هوش مصنوعی و به کارگیری و بهره‌گیری از ظرفیت‌های آن، رویکردهایی چون «تقویت عملکرد نهادها و سیستم‌های دولتی»، «تقویت اکوسیستم‌های نوآوری»، «تقویت شرکت‌های بزرگ صاحب فناوری» و «تقویت شرکت‌های کوچک و متوسط متأثر از هوش مصنوعی» را در اهداف خود پیش‌بینی کرده‌اند.
محورهای مشترک سیاستگذاری این کشورها در حوزه هوش مصنوعی به مواردی چون تحقیق و توسعه، آموزش و تقویت نیروی انسانی، انتقال فناوری، نوآوری، زیرساخت‌های دیجیتال، اخلاقیات، حاکمیت، رگولاتوری و سرویس‌های عمومی و اکوسیستم داده، مربوط میشود.
استراتژی کشورهای مختلف در قبال هوش مصنوعی بر تقویت هرچه بیشتر پژوهش در دانشگاه و سایر بخش‌های تحقیقاتی و نیز تخصیص بودجه به منظور تقویت تحقیق و توسعه، دلالت دارد. به عنوان مثال کشورهایی مانند هند و چین در صدر جدول سریع‌ترین رشدهای تحقیقاتی قرار دارند. در همین حال برخی شاخص‌ها در حوزه تحقیقات نیز نشان می‌دهد که آمریکا و فرانسه، کشورهای پیشرو از نظر تعداد استناد به مقالات هستند. نیوزلند نیز به عنوان کشوری که در حال فاصله گرفتن از اقتصاد کشاورزی و حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال است، در وضعیت خوبی به لحاظ کیفیت مقالات در حوزه هوش مصنوعی قرار دارد.
تحلیل اکوسیستم‌های استارت‌آپی هوش مصنوعی در دنیا نیز گویای این نکته است که «حمل و نقل هوشمند» در حال حاضر کاربردی‌ترین حوزه مربوط به هوش مصنوعی است و بیشترین استارت‌آپ‌های دنیا در این حوزه فعالیت می‌کنند. پس از این کاربرد، کاربرد هوش مصنوعی را می‌توان در حوزه‌های رسانه و سرگرمی، خدمات و کسب و کار، خدمات مالی و پرداخت و نیز سلامت دیجیتال هوشمند، جستجو کرد.
همزمان با این روند توسعه، در ایران نیز اقداماتی برای مواجهه با فناوری هوش مصنوعی و کاربردی سازی مزیت‌های آن آغاز شده و به نظر می‌رسد با توجه به بیانات اخیر مقام معظم رهبری مبنی بر اهمیت فناوری هوش مصنوعی، راهبرد کلی کشور در این حوزه مشخص شده است.
رهبر انقلاب آبان ماه ۱۴۰۰ در دیدار با نخبگان از «هوش مصنوعی» به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و تأکید کردند: این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جز ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار گیرد.
در این راستا مرکز ملی فضای مجازی به تازگی از تدوین پیش نویس سند هوش مصنوعی کشور برای ارائه به شورای عالی فضای مجازی خبر داده است که این سند اصول سیاست‌های کشور در این حوزه را تبیین کرده و برنامه اقدام در بخش‌های مختلف حاکمیتی و خصوصی را مشخص می‌کند.
در همین حال معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز راه اندازی «ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و هوشمندسازی» را در دستور کار قرار داده که این برنامه نیز در انتظار تصویب سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی است.
در این راستا با دکتر ستار هاشمی معاون نوآوری و فناوری وزیر ارتباطات به گفتگو نشستیم تا برنامه‌های وزارت ارتباطات را به عنوان یکی از متولیان عرصه هوش مصنوعی پس از فرمایشات اخیر رهبری و مشخص شدن خط مشی کشور در مواجهه با این فناوری جویا شویم.
وی در این گفتگو به این سوال پاسخ می‌دهد که چه الزاماتی برای رسیدن به جایگاه ۱۰ کشور نخست دنیا در حوزه هوش مصنوعی لازم است و برای کاربردی سازی این فناوری چه باید کرد؟
متن این گفتگو به شرح زیر است.
*اهمیت فناوری هوش مصنوعی و کاربردهای آن در زندگی بشر، کاملاً مشهود شده است و فرمایشات اخیر مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت توسعه این فناوری در کشور، خط مشی مشخصی را پیش روی مسئولان قرار داده است. شما وضعیت فعلی کشور در حوزه هوش مصنوعی را چگونه ارزیابی می‌کنید و به نظرتان برای رسیدن به جایگاه ۱۰ کشور برتر، چه الزاماتی باید مدنظر قرار گیرد؟
امروزه هوش مصنوعی به عنوان یک عامل اساسی در پیشرفت و آینده کشورها مورد توجه دولت‌ها و سیاست‌گذاران قرار گرفته و رقابت جدی بین کشورهای جهان برای پیشتازی در این حوزه و کاربردی‌سازی حداکثری آن در جهت رشد اقتصادی، بهبود الگوهای حکمرانی و حل چالش‌ها و بحران‌هایی مانند آلودگی‌های زیست محیطی، آغاز شده است.
استفاده از هوش مصنوعی برای کشور ما نه تنها یک ضرورت، بلکه یک فرصت منحصر به فرد است تا علاوه بر کمک به رشد اقتصادی و افزایش بهره وری در نظام‌های مالی و بانکی و بیمه‌ای و بخش‌های دیگری نظیر صنعت، کشاورزی، حمل و نقل، انرژی و سلامت، بتوان با کمک آن به چالش‌های مهمی چون بحران آب و محیط زیست، خروج سرمایه انسانی و فساد غلبه کرد.
بر اساس جدیدترین نتایج گزارش مؤسسه آکسفورد اینسایت (oxford insight) که به رتبه‌بندی کشورهای مختلف بر اساس «میزان آمادگی برای توسعه هوش مصنوعی» پرداخته، کشورهای آمریکا، انگلستان، فنلاند، آلمان و سوئد در این زمینه رتبه‌های اول تا پنجم را در اختیار دارند و ایران در رتبه نه چندان مناسب ۷۵ قرار دارد.
در منطقه خاورمیانه هم کشورهای همسایه مثل امارات، قطر و عربستان رتبه‌هایی به مراتب بهتر از کشور ما دارند و کشورهایی نظیر آذربایجان و ترکیه هم چند رتبه بالاتر از ما هستند؛ به طور کلی ایران در زمینه آمادگی برای هوش مصنوعی از بسیاری رقبای منطقه‌ای خود عقب است.
این درحالی است که کشور ما از لحاظ دانشی و تئوری، از جایگاه مناسبی در دنیا برخوردار بوده و به همین دلیل امید می‌رود که با توجه به تأکیدات اخیر مقام معظم رهبری و وجود یک برنامه عملیاتی مشخص، همکاری مناسب ذی نفعان موضوع و سرمایه گذاری مناسب در این حوزه، بتوان در سال‌های آینده جایگاه مناسبی در زمینه هوش مصنوعی و استفاده از کاربردهای آن برای کشور ایجاد کرد.
* وزارت ارتباطات نیز به نوعی یکی از متولیان حاکمیتی عرصه هوش مصنوعی تلقی میشود. برنامه‌های این وزارتخانه برای تحقق منویات مقام معظم رهبری در این عرصه چیست و مطابق با چه برنامه زمان بندی، قرار است برنامه‌های شما عملیاتی شود؟
ما در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با درک اهمیت هوش مصنوعی و با توجه به ارتباط این موضوع با حوزه تخصصی فعالیت‌های وزارت ارتباطات، از سال گذشته «تدوین نقشه راه ملی هوش مصنوعی» را در دستور کار قرار داده ایم و پس از بررسی وضعیت جاری کشور و مطالعات تطبیقی در مورد اقدامات سایر کشورهای جهان، برنامه جامعی را در ارتباط با توسعه هوش مصنوعی در سطح ملی تدوین کرده ایم. این سند آماده ارائه به مراجع بالادستی جهت نهایی سازی، تصویب و آغاز روند اجرایی است.
این برنامه شامل راهبردها و اقدامات اجرایی بلندمدت جهت ارتقا محیط پژوهشی، ایجاد زیرساخت‌ها و سکوهای مورد نیاز، تقویت ظرفیت نیروی انسانی و کسب‌وکارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، توسعه همکاری‌های فناورانه، ایجاد محیط قانونی و اخلاقی، مدیریت و حاکمیت داده و توسعه کاربردهای هوش مصنوعی با لحاظ اولویت‌های کشور است.
در این نقشه راه علاوه بر وزارت ارتباطات نقش سایر دستگاه‌ها هم در پیشبرد این هدف دیده شده است.
* در کنار تدوین نقشه راه ملی برای فناوری هوش مصنوعی چه پروژه‌هایی در حیطه کاربردهای هوش مصنوعی توسط وزارت ارتباطات تعریف شده و یا در حال اجرا است؟ برای مثال آیا شما به پروژه‌های مربوط به خودروهای خودران و هوشمند ورود کرده اید؟
ما در کنار تدوین نقشه راه ملی توسعه هوش مصنوعی که در آن سیاست‌ها، راهبردها، اقدامات و پروژه‌ها به همراه نقشه نهادی و نقشه راه ایجاد شده و می‌تواند مسیر حرکت توسعه ملی هوش مصنوعی را مشخص کند، اقدامات دیگری هم در این زمینه در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات انجام داده ایم.
اگر بخواهم به طور خلاصه به این موارد اشاره کنم شامل موضوعات زیر است:
– ایجاد مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات که به عنوان بازوی پژوهشی وزرات ارتباطات و فناوری اطلاعات در حوزه توسعه هوش مصنوعی خواهد بود.
– راه اندازی فناوری نسل پنجم در کشور و برنامه توسعه تدریجی این فناوری بر اساس نقشه راه تدوین شده.
– همکاری و مشارکت در ایجاد ابررایانه سیمرغ و ایجاد مرکز پردازش سریع در مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در جهت استفاده محققان، پژوهشگران و دستگاه‌های حاکمیتی.
– انعقاد تفاهم نامه با برخی از دستگاه‌های اجرایی در ارتباط با شناسایی و پیاده‌سازی کاربردهای هوش مصنوعی در سایر بخش‌ها نظیر بخش کشاورزی.
– توسعه سامانه پیش بینی زمانی و مکانی میزان شیوع کرونا در استان تهران با مشارکت ستاد کرونای تهران و پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات.
در همین حال تفاهم‌نامه با شرکت‌های خودروسازی جهت مشارکت در حوزه «خودرو متصل» و «خودرو خودران» برای بررسی اقدامات فنی و اجرای پروژه‌های پایلوت در جهت ایجاد آمادگی لازم در صنعت، منعقد شده است.
* اگر بخواهیم وضعیت فعلی ایران در حوزه هوش مصنوعی را از ۲ جنبه علم و کاربرد ارزیابی کنیم، این وضعیت چگونه است؟ یعنی ایران از حیث تولید علم و مقالات پر استناد در حوزه هوش مصنوعی و نیز کاربردی سازی این فناوری در چه وضعیتی قرار دارد؟
خوشبختانه ایران در مسئله دانشی و بهره مندی از نیروی انسانی در حوزه هوش مصنوعی، از وضعیت مطلوبی برخوردار است. بر اساس گزارش‌های منتشر شده توسط مراجع بین المللی، ایران از لحاظ علمی و آکادمیک حوزه هوش مصنوعی در رتبه ۱۶ جهان و رتبه اول در منطقه خاورمیانه است و سالانه در کشور هزاران مقاله علمی مرتبط با این فناوری در سطح بین المللی و مجلات و کنفرانس‌های علمی معتبر منتشر میشود.
با این وجود، عمده تحقیقات انجام شده در ایران بیشتر جنبه تئوریک داشته است و همانطور که اشاره شده زمانی این دستاوردها اثربخشی لازم را خواهد داشت که بتوانیم بر اساس یک برنامه عملیاتی به توسعه کاربردهای هوش مصنوعی هم بپردازیم و از ظرفیت‌های هوش مصنوعی برای افزایش بهره وری، رشد اقتصادی و رفع چالش‌ها در حوزه‌های اولویت دار کشور استفاده لازم را داشته باشیم.
* با این وجود ظرفیت‌های فعلی کشور در حوزه هوش مصنوعی را چگونه می‌بینید و آیا می‌توان امیدوار به بومی سازی این فناوری با توجه به پتانسیل‌های موجود در حوزه نیروی انسانی بود؟
بر اساس برآوردهای انجام شده سالیانه حدود ۳۰۰۰ نفر در زمینه هوش مصنوعی در کشور فارغ التحصیل می‌شوند و بالغ بر ۵۰۰ عضو هیئت علمی هم در حوزه هوش مصنوعی در کشور فعال هستند.
از سوی دیگر خوشبختانه در بخش کسب و کارهای داخلی هم ظرفیت‌ها و توانمندی‌های مناسبی خصوصاً در بخش‌های نرم افزاری و خدمات وجود دارد.
بر اساس برآوردهای صورت گرفته، بالغ بر ۳۰۰ شرکت در سراسر کشور در حوزه‌هایی که به صورت مستقیم با هوش مصنوعی سروکار دارند، فعالیت دارند که البته عمده آنها در تهران فعال هستند.
بسیاری از شرکت‌های مهم و شناخته شده که در زندگی روزمره در حوزه‌های خرید، حمل و نقل، مالی و بانکی و … به مردم خدمات می‌دهند هم به نوعی از فناوری هوش مصنوعی برای افزایش کیفی خدمات و رشد کسب و کار خود استفاده می‌کنند. شرکت‌های دیگری هم در سایر بخش‌ها مثل ارائه ظرفیت پردازشی، ذخیره سازی و تحلیل داده، نرم افزار، خدمات دیجیتال و هوشمندسازی کسب و کارها فعالیت دارند.
علاوه بر این در زمینه تولید تجهیزات سخت افزاری و زیرساختی هم شرکت‌های توانمندی در داخل کشور داریم که موفق به بومی سازی برخی تجهیزات شده اند و محصولات آنها در داخل کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
می‌توان به بومی سازی سرویس‌ها و خدمات مرتبط با فناوری هوش مصنوعی در کشور بسیار خوشبین بود، به شرطی که بر اساس یک برنامه درست و اصولی و هماهنگ در این مسیر گام برداریمبا این حال با توجه به پتانسیل‌ها و تجربیات شرکت‌های داخلی خصوصا در بخش‌های نرم افزاری و با توجه به اینکه حمایت از بومی سازی یکی از اولویت‌های اصلی در مجموعه وزارت ارتباطات و سایر دستگاه‌ها است، می‌توان به بومی سازی سرویس‌ها و خدمات مرتبط با این فناوری در کشور بسیار خوشبین بود؛ به شرطی که بر اساس یک برنامه درست و اصولی و هماهنگ در این مسیر گام برداریم.
* آیا مطالعاتی از حیث نیازسنجی و شناسایی ظرفیت‌های کشور در حوزه هوش مصنوعی انجام داده اید و برنامه‌ای برای بکارگیری ظرفیت‌های موجود در این خصوص دارید؟ چه الزاماتی در این زمینه وجود دارد و اولویت‌ها و راهکارها چیست؟
بله؛ در طول یکسال گذشته و همزمان با تدوین برنامه توسعه هوش مصنوعی کشور، بررسی و مطالعه وضعیت داخلی و شناخت پتانسیل‌ها و نیازمندی‌های این حوزه صورت پذیرفته است.
برای توسعه این فناوری نیازمند این هستیم که در ابتدا ضرورت توسعه هوش مصنوعی در کشور برای مدیران دولتی و خصوصی تبیین شده و اعتقاد جدی برای توسعه و به کارگیری این فناوری در بین مدیران، سیاست‌گذاران و تصمیم گیران تمامی بخش‌ها به وجود آید. علاوه بر این باید برای فراهم سازی زیرساخت‌های موردنیاز در زمینه‌های محاسباتی، ذخیره سازی، ارتباطات پرسرعت و همچنین پلتفرم‌ها و بسترهای تست و آزمایش، توجه جدی داشته باشیم.
در این میان مسائل مهم دیگر مربوط به بحث داده و ایجاد الزامات حکمرانی و مدیریت برای آن، تعیین متولی برای سیاستگذاری، مقررات گذاری و نظارت بر نحوه اشتراک و استفاده از داده‌های ملی و نیز حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌ها در حوزه هوش مصنوعی است.
همچنین موضوع دارای اولویت دیگر، توجه به تحقیق و توسعه در حوزه این فناوری و کاربردهای آن است که باید کاستی‌های آن نظیر ضعف در همکاری‌های بین‌المللی، عدم وجود مرکز تحقیقاتی تخصصی در حوزه هوش مصنوعی، ارتباط ناکافی دانشگاه و صنعت و رویکرد مقاله محوری در دانشگاه‌ها به جای مساله محوری در حوزه هوش مصنوعی و عدم تمایل شرکت‌های بزرگ قدیمی و دولت برای استفاده از هوش مصنوعی رفع شود.
مسئله مهم دیگر نیز توجه به آموزش، هم در سطح آکادمیک و دانشگاهی و هم در زمینه افزایش مهارت‌های تخصصی منابع انسانی و نیروی کار است؛ مهم‌تر از آن هم افزایش آگاهی مدیران در زمینه هوش مصنوعی است.
از جمله نکات مهم دیگر، می‌توان به مسئله قوانین و مقررات مرتبط با این حوزه و لزوم به روز رسانی و تطبیق قوانین با توجه به تغییرات سریع این حوزه اشاره کرد و در کنار آن نباید موضوعاتی نظیر توسعه استانداردها، اخلاقیات و محافظت از دارایی‌های فکری هم فراموش شوند.