ضربه «صیانت» بر پیکر اقتصاد دیجیتال
با جدی شدن موضوع تصویب طرح صیانت، موجی از ناامیدی، فضای کسبوکارهای آنلاین خصوصا آنهایی که روی پلتفرم اینستاگرام فعالیت می‌کنند را در برگرفته و وعده‌های نمایندگان نیز نتوانسته تسکینی برای نگرانی فعالان این حوزه باشد. مدیران کسبوکارهای آنلاین معتقدند تا زمانی که ایرادات این طرح برطرف نشود و نسبت به اقناع افکار عمومی و نظرات کارشناسی فعالان حوزه بی‌توجهی شود، این طرح محکوم به شکست است. با وجود آنکه اواخر هفته گذشته با تایید نظر معاونت حقوقی مجلس از سوی هیات رئیسه، رای‌گیری انجام شده درباره تصویب کلیات طرح صیانت موقتا باطل شد و بررسی بیشتر به بعد از پایان بررسی بودجه موکول شد، اما انتقادهای فعالان صنعت دیجیتال همچنان ادامه دارد، زیرا این طرح دیر یا زود مجددا به جریان خواهد افتاد و در صورت اصلاح نشدن ایرادات جدی موجود در آن، احتمال مواجهه کشور با موج بیکاری و مهاجرت نیروهای متخصص وجود دارد و ضربه جبران ناپذیری به اقتصاد نوپای دیجیتال کشور وارد خواهد شد.
بیکاری میلیون‌ها نفر با تعطیلی اینستاگرام
آمار رسمی و دقیقی از تعداد کسبوکارهای فعال روی پلتفرم اینستاگرام وجود ندارد، اما بررسی‌های برخی موسسات پژوهشی نشان می‌دهد که حدود ۹ میلیون نفر در حال کسب و کار در این شبکه اجتماعی هستند. طبق داده‌های منتشر شده از سوی «مرکز پژوهشی بتا» که با تحلیل داده‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی مختلف، گزارش‌های آماری منتشر می‌کند، در حال حاضر حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار کسب‌وکار مختلف که عمدتا کسبوکارهای بومی و خانگی هستند، روی این پلتفرم فعالیت می‌کنند و با احتساب اینکه هر یک از این صفحات باعث اشتغال‌زایی چندین نفر شده‌اند، مسدود شدن دسترسی به این پلتفرم می‌تواند موجب از بین رفتن حدود ۹ میلیون شغل شود.
با وجود آنکه مدافعان صیانت بارها در مصاحبه‌های خود تاکید کرده‌اند که فیلترینگ و مسدودسازی هیچ پلتفرم خارجی در دستور کار نیست، اما با محدود شدن پهنای باند این پلتفرم‌ها، دسترسی کاربران به آنها قطع خواهد شد و عملا دیگر با هیچ فیلترشکن یا VPNای نمی‌توان از این پلتفرم‌ها استفاده کرد. استدلال طراحان صیانت آن است که این کسب‌وکارها به پلتفرم‌های بومی مشابه منتقل خواهند شد و خللی در کسب‌وکار افراد ایجاد نمی‌شود. گذشته از آنکه هیچ پلتفرم بومی مشابهی که کیفیت سرویس‌دهی و نفوذی در حد اینستاگرام داشته باشد وجود ندارد، آنچه مدافعان صیانت از آن غفلت می‌کنند آن است که صرف فراهم کردن یک پلتفرم جایگزین، نمی‌تواند مشکل این کسب‌وکارها را حل کند و عملا زمان و هزینه‌ای که این کسب‌وکارها طی چندین سال برای جذب مخاطب، برندسازی و تولید و انتشار محتوا در پلتفرم اینستاگرام صرف کرده‌اند، می‌تواند یک شبه به باد برود و این قابل جبران نیست.
با این حال آسیب تعطیلی کسبوکارهای اینستاگرامی محدود به این موارد نیست. پشوتن پورپزشک، مدیرعامل استارت‌آپ «پادرو» در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «تصویب و اجرای طرح صیانت، علاوه بر اینکه می‌تواند محدودیتی جدی در دسترسی عمومی کاربران به سرویس‌های اینترنتی ایجاد کند، با مختل کردن فعالیت کسبوکارهای موجود در پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، می‌تواند ضربه‌ای جدی به دیگر کسب‌وکارهایی که در اکوسیستم استارت‌آپی کشور فعال هستند نیز وارد و آنها را با مشکلات جدی مواجه کند.
استارت‌آپ پادرو که در زمینه سرویس‌دهی برای ارسال سفارش‌های آنلاین فعالیت می‌کند، به تازگی به تشریح آسیب‌های اجرای طرح صیانت بر کسب‌وکار خود پرداخته و با درج توییتی علل مخالفت خود با این طرح را شرح داده است. این استارت‌آپ با اشاره به اینکه فعالیت کسبوکارهای خرد، مانند صفحات فروش کالا که روی پلتفرم اینستاگرام فعالند تاثیر مستقیمی بر کسب‌وکارهایی مانند پادرو دارد، نوشت: روزانه حدود ۷۰۰ هزار سفارشی که توسط فروشندگان خرد فعال در پلتفرم اینستاگرام به ثبت می‌رسد، توسط استارت‌آپ‌هایی مانند ما تحویل مشتریان می‌شوند و از این طریق برای افراد زیادی شغل ایجاد شده است. استارت‌آپ‌هایی مانند پادرو که اینترنت برای‌شان مثل اکسیژن حیاتی است و کسب‌وکارشان به فعالیت شبکه‌های اجتماعی مختلف از جمله اینستاگرام گره خورده است، با اجرای این طرح آسیب صدچندان و جبران‌ناپذیری می‌بینند. در ادامه این توییت تاکید شده است: حدود ۱۵ هزار کسب‌وکار اینستاگرامی، از طریق پادرو سفارش‌ها را به دست مشتریان می‌رسانند و اگر آنها فعالیت نکنند، پادرو نیز تعطیل خواهد شد.
پورپزشک در تشریح دیگر آسیب‌های این طرح برای کسبوکارهای دیجیتال کشور می‌گوید: «این آسیب هم می‌تواند از حوزه دسترسی به کاربران برای ارائه خدمات و محصولات اتفاق بیفتد و هم کسب‌وکارها را در استفاده از ابزارهای ضروری مدیریت کسب‌وکار (مانند سرویس‌های مختلف گوگل) با مشکل مواجه کند.» پورپزشک با اشاره به اینکه اکوسیستم استارت‌آپی کشور سال‌هاست که از تحریم‌های بین‌المللی آسیب دیده، می‌گوید: تصویب این طرح می‌تواند اکوسیستم را با یک مشکل جدید یعنی «تحریم داخلی» مواجه کند. وی می‌افزاید: «این واقعیت که با وجود تحریم‌های آمریکا، همچنان کسب‌وکارها مجبور به پیدا کردن راه‌های مختلف برای استفاده از سرویس‌های خارجی هستند، نشان می‌دهد که اعمال محدودیت از هر نوع نمی‌تواند منجر به توسعه زیرساخت داخلی شود. در نتیجه در صورت اعمال محدودیت‌هایی که به واسطه طرح صیانت می‌تواند اتفاق بیفتد، کسب‌وکارها به نوعی با تحریم‌های داخلی مواجه و با بحران‌هایی به مراتب بیشتر از تحریم‌ها مواجه می‌شوند.»
رضا الفت‌نسب، عضو هیات‌مدیره اتحادیه کسبوکارهای اینترنتی نیز در گفت‌وگو با «ایسنا» اظهار کرد: بعد از کرونا، تعداد زیادی از خانواده‌ها، کسب‌وکاری روی اینستاگرام تشکیل داده‌اند و از این راه امرار معاش می‌کنند. وی با اشاره به اینکه بستن پلتفرم‌های خارجی منجر به کوچ اجباری کاربران به پلتفرم‌های بومی مشابه نخواهد شد، تاکید کرد: اگر شرایط لازم فراهم شود امکان رقابت پلتفرم‌های داخلی با خارجی‌ها وجود دارد، اما انتظار اینکه مردم با بسته شدن فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی خارجی به پلتفرم‌های داخلی کوچ کنند محقق نخواهد شد.»
موج جدید مهاجرت نیروهای متخصص
سال‌هاست که با افزایش دشواری‌های اقتصادی و امتیازات ویژه‌ای که بسیاری از کشورها برای نیروهای متخصص در نظر می‌گیرند، تعداد زیادی از نخبگان و متخصصان تصمیم به مهاجرت گرفته‌اند. تا پیش از مطرح شدن موضوع طرح صیانت نیز مدیران کسبوکارهای دیجیتال بارها بر بحران موجود در تامین نیروی انسانی متخصص تاکید کرده بودند و از این موضوع به عنوان یکی از چالش‌های جدی کسب‌وکار خود یاد می‌کردند. حالا به نظر می‌رسد با جدی شدن تصویب این طرح و ناامیدی کارآفرینان و متخصصان از بهبود شرایط، این موج مهاجرتی در حال تشدید است، به‌طوری که آمارها نشان می‌دهند که حالا دیگر از هر سه نیروی متخصص، یک نفر به صورت جدی در فکر مهاجرت است.
میلاد منشی‌پور، مدیرعامل تپسی در انتقاد از طرح صیانت توییتی منتشر کرد و نوشت: «تصویب طرح صیانت، شلیک مستقیم به اقتصاد دیجیتال و امید جوانانی است که «هنوز» مهاجرت نکرده‌اند.» مدیران دیگر استارت‌آپ‌ها نیز با درج توییت‌های مشابهی، از اوج‌گیری موج جدید مهاجرتی پس از تصویب طرح صیانت ابراز نگرانی کردند و این طرح را یکی از جدی‌ترین عوامل ناامیدی نیروهای متخصص کشور خواندند. اشکان آرمندهی، مدیرعامل پلتفرم «دیوار» نیز با ابراز نگرانی از افزایش موج مهاجرت نیروهای متخصص در آینده نزدیک نوشت: «تصویب طرح صیانت یعنی بحرانی‌تر شدن چالش مهاجرت گسترده نیروی انسانی و گسترش ناامیدی در کشور.» حمید محمدی، مدیرعامل دیجی‌کالا نیز پس از انتشار خبر تصویب کلیات این طرح در کمیسیون مشترک، ضمن انتقاد از پافشاری برخی نمایندگان مجلس بر تصویب هرچه سریع‌تر این طرح نوشت: «امروز در جایی که باید «خانه ملت» باشد، طرحی تصویب کردند برای ناامید کردن این استعدادها و تشویق آنها به مهاجرت!»
علی امیری، هم‌بنیان‌گذار زرین‌پال نیز ضمن بازنشر توییت مهدی فاطمیان، مدیرعامل «زیبال» و یکی دیگر از فعالان اکوسیستم استارت‌آپی کشور نوشت: «مهاجرت نکردیم و دائما تا امروز تلاش کردیم ایران را به جای بهتری تبدیل کنیم و با ایجاد ارزش و بهبود فضای کار، نخبگان را در همین کشور حفظ کنیم؛ اما گروهی تمام اقدامات ما را در کمتر از ۲۰ دقیقه پایمال کردند. این «خیانت» بود که امروز به اسم «صیانت» مصوب کردید!»
الفت‌نسب در گفت‌وگوی خود با «ایسنا» ضمن تایید انتقادات فعالان استارت‌آپی از این طرح تاکید کرد: «خیلی از صاحبان کسبوکارهای مجازی از کشور رفته‌اند و برای کسانی که مانده‌اند هم امکان مهاجرت وجود دارد اما خودشان خواستند در ایران فعالیت کنند. هیچ‌کدام از آنها هم به دنبال آسیب به کشور یا خانواده خود نیستند. مشخص نیست این چه نگاهی است که می‌گویند هر که مخالف این طرح بوده، ضد انقلاب است. ما هم مخالف طرح هستیم، چراکه حالا دیگر فقط نگرانی از شبکه‌های اجتماعی نیست بلکه برای مثال در مورد سایر سرویس‌های خارجی مانند گوگل و سیستم‌های عامل هم نگرانی وجود دارد.»
صیانت؛ ترمز اقتصاد دیجیتال
واکنش‌های مشابه از سوی فعالان اکوسیستم استارت‌آپی و کسبوکارهای آنلاین کم نبودند و هر یک به بیان یکی از ابعاد خسارت بار این طرح اشاره داشتند. پرداختن به آسیب‌های تصویب این طرح برای اقتصاد دیجیتال کشور، از دیگر موضوعاتی بود که مورد تاکید این مدیران قرار گرفت. درحالی که دولت جدید از زمان روی کار آمدن، بارها بر افزایش سهم اقتصاد دیجیتال از کل اقتصاد و رساندن آن به ۱۰ درصد تاکید کرده و حتی کمیته‌ای برای تسهیل تحقق این هدف ایجاد شده است، اما مدافعان صیانت با پافشاری بر تصویب این طرح، کاملا درحال پیشروی در مسیر مخالف این خواسته‌اند.
در همین راستا، پورپزشک با انتقاد از تعجیل مدافعان طرح صیانت در تصویب طرح می‌گوید: «در حالی که در همه کشورهای منطقه و دنیا با حمایت موثر از رشد اقتصاد دیجیتال خود برای ترمیم آسیب‌های اقتصادی ناشی از کرونا بهترین استفاده را می‌برند، ما به دست خودمان اقتصاد دیجیتال را نه تنها تقویت نکرده، بلکه بحرانی جدی برای آن ایجاد می‌کنیم.»
بسیاری از دیگر فعالان کسبوکارهای دیجیتال نیز ضمن تاکید بر آسیب‌های این طرح بر صنعت فناوری‌های دیجیتال، نسبت به عواقب تصویب آن هشدار دادند. محمد خلج، مدیرعامل «اسنپ» با انتشار توییتی نوشت: «پایداری و رشد بسیاری از کسب‌وکارها وابسته به استفاده و دسترسی آزاد به شبکه اینترنت است. متاسفانه با وجود مخالفت‌های بسیار با طرح صیانت، بالاخره این طرح تصویب شد؛ طرحی که نخستین زمزمه‌هایش موج جدیدی از مهاجرت نخبه‌های کشور را رقم زد و کسبوکارهای زیادی را نگران و مردم کشور را دچار التهاب کرد.» وی در ادامه افزود: «آسیب‌های ناشی از این طرح علاوه بر تضییع حقوق افراد، صنعت دیجیتالِ رو به پیشرفت ایران را با موانع و چالش‌های بزرگی رو‌به‌رو می‌کند.»
مجید رضوی، مدیرعامل گروه هزار دستان که «کافه بازار»، «دیوار» و «مسیریاب بلد» از جمله شاخص‌ترین زیرمجموعه‌های آن به شمار می‌روند نیز به جمع منتقدان این طرح پیوسته و با درج توییتی، از وجود ضعف‌های جدی در این طرح گلایه کرد. وی در انتقاد از طرح موسوم به صیانت که گفته میشود با هدف ساماندهی فضای مجازی و حمایت از کاربران تدوین شده است، نوشت: «تصویب طرح صیانت نتیجه‌ای جز ضعیف شدن کسبوکارهای داخلی و نارضایتی مردم نخواهد داشت.» وی در ادامه تاکید کرد: «این طرح استعدادهایی که موتور محرک رشد و توسعه اقتصاد دیجیتال هستند را ناامید و تشویق به مهاجرت می‌کند.» رضوی تصریح کرد: «این کوته‌بینی بر ضد منافع ملی است و از ضعف تصمیم‌گیران سرچشمه می‌گیرد.»
با وجود آنکه طراحان صیانت، بارها در مصاحبه‌های خود این انتقادات را نفی کرده و معتقدند چنین مشکلاتی ایجاد نخواهد شد، اما با مطالعه طرح می‌توان آنچه را قرار است بر سر صنعت دیجیتال کشور آوار شود، تصور کرد. در شرایط فعلی شاخص‌های جهانی از نامساعد بودن شرایط راه‌اندازی کسب‌وکار در ایران حکایت دارند و با رویکرد اتخاذ شده در این طرح، این شاخص‌ها به مراتب بدتر خواهند شد. زیرا به جای آنکه مانع‌زدایی از کسب‌وکارها در دستور کار باشد، موانع مجوزی جدید و سختگیرانه‌تری پیش‌بینی شده که باعث میشود شرایط به مراتب از وضع فعلی بدتر شود.
آنچه بیش از همه نگرانی فعالان کسبوکارهای اینترنتی و کاربران را برانگیخته، بی‌توجهی مدافعان صیانت به نظرات کارشناسانه است. به طوری که در تصویب کلیات طرح در جلسه اخیر، حتی نسبت به نظرات مرکز پژوهش‌های مجلس و ایراداتی که از طرح گرفته بود بی‌توجهی شد و آنچه خواست هیات رئیسه کمیسیون مشترک بود در دستور کار جلسه قرار گرفت. با وجود آنکه طراحان معتقدند نظرات کارشناسان حوزه و فعالان بخش خصوصی طی چندین جلسه گرفته و در طرح اعمال شده، اما خود کارشناسان نظر دیگری دارند. حتی نماینده بخش خصوصی که در آخرین جلسه این کمیسیون حضور داشت، اظهار کرد که به وی اجازه صحبت داده نشده است.
کارشناسان معتقدند این طرح ابدا نتوانسته افکار عمومی و متخصصان را اقناع کند و تا زمانی که این امر محقق نشود، محکوم به شکست است. آنها با تاکید بر اینکه هیچ گروهی مخالف ساماندهی فضای مجازی کشور نیست، تاکید دارند که طرح صیانت فعلی، توان فنی لازم برای این مهم را ندارد و تنها باعث نگرانی افکار عمومی و آسیب اقتصاد دیجیتال کشور خواهد شد. با وجود آنکه تصمیم درباره این طرح موقتا به تعویق افتاده، اما این به معنی لغو کامل طرح نیست و مجددا دیر یا زود، جلسات بررسی طرح چه در کمیسیون و چه در صحن مجلس برگزار خواهد شد. با این حال جلال رشیدی کوچی، تنها رای مخالف جلسه اخیر تصویب کلیات صیانت اظهار کرده که در تلاش است با جمع‌آوری امضا، بررسی طرح را به صحن مجلس بازگرداند تا بررسی طرح به دور از تندروی و اعمال نظر یک گروه خاص ادامه پیدا کند.