دنیای اقتصاد -هانیه‏‏‏‌تقی‏‏‏‌زاده : خاطرات تعطیلی مدارس و بازی در روزهای برفی یکی از چیزهایی است که کودکان امروزی درک چندانی از آن ندارند، زیرا حالا دیگر نه برف چندانی می‌‌‌‌بارد که باعث تعطیلی مدارس شود و نه زمان‌هایی که دانش‌‌‌‌آموزان در خانه می‌‌‌‌مانند آموزش تعطیل می‌شود. حالا دیگر تمام گوشی‌‌‌‌ها و تبلت‌‌‌‌هایی که در دست داریم، برای خود یک مدرسه و آموزشگاه تمام‌عیار هستند و اگر کمی به‌کار با پلتفرم‌های آموزشی دل بدهیم، شاید بتوان گفت تجربه آموزش از طریق آنها، چیزی از کلاس‌های حضوری کم ندارد. با تمام اینها، سوالی که مطرح می‌شود آن است که آیا روند رشد پلتفرم‌های آموزش آنلاین‌ که از دوران کرونا شدت گرفته ادامه خواهد یافت؟ و اینکه درنهایت نتیجه رشد این پلتفرم‌‌‌‌ها، حذف کامل آموزش حضوری خواهد بود یا این ابزارهای جدید، صرفا در حد مکملی برای آموزش در کلاس‌های درس مدارس باقی می‌‌‌‌مانند؟

موبایل به‌مثابه کلاس درس
اگر تنها به ۱۰‌سال پیش نگاه کنیم، متوجه تحولات چشمگیری در زندگی‌‌‌‌مان می‌شویم که این سال‌ها در سایه گسترش اینترنت رقم خورده است. حالا دیگر انجام اکثر کارها از طریق گوشی‌های هوشمند انجام می‌شود؛ فرقی هم ندارد که کار شما گرفتن یک ماشین برای سفر درون‌شهری باشد یا انجام خریدهای خانه؛ گپ و گفتی کوتاه با دوستان از طریق شبکه‌‌‌‌های اجتماعی باشد یا گشت‌‌‌‌وگذاری در وب‌سایت‌‌‌‌های پژوهشی و خواندن مقالات. در کنار اینها، حالا حتی کم‌‌‌‌کم گوشی‌های موبایل در نقش آموزگار و کلاس درس نیز ظاهر شده‌اند و در تمام روزهایی که آلودگی هوا مدارس را به تعطیلی می‌‌‌‌کشاند، کلاس درس را برای بچه‌‌‌‌ها به خانه‌‌‌‌ می‌‌‌‌آورند، اگرچه پیشرفت‌‌‌‌های فناورانه دیر یا زود تمام حوزه‌‌‌‌ها را درمی‌‌‌‌نورند و حوزه آموزش‌مجازی نیز از این مورد مستثنی نبوده، اما باید قبول کنیم که اگر پاندمی کرونا پیش نمی‌‌‌‌آمد، شاید این شیوه جدید آموزش تا این حد فراگیر و پذیرفته‌شده نمی‌‌‌‌شد و صنعت ادتک (فناوری‌های آموزشی) بسیار آهسته‌‌‌‌تر پیش‌می‌رفت. بدون‌شک کاربران اینترنت کشور تا پیش از کرونا نیز کاملا با حوزه فناوری‌های آموزشی بیگانه‌‌‌‌ نبودند و با فعالیت پلتفرم‌هایی مانند فرادرس، مکتب‌‌‌‌خونه، متمم و… بخشی از نیازهای آموزشی افراد از طریق اینترنت برآورده می‌شود. اما نکته‌‌‌‌ای که وجود دارد آن است که بخش‌اعظم مخاطبان این پلتفرم‌‌‌‌ها، عموما بزرگسالان و دانشجویان بودند و محتوای چندانی از بازار فناوری‌های آموزشی موجود نصیب دانش‌‌‌‌آموزان و کودکان نمی‌شد، اما ورق بازی با همه‌‌‌‌گیری کرونا و تعطیلی کلاس‌های درس برگشت و با اجبار به استفاده از پلتفرم رسمی آموزش‌‌‌‌وپرورش با نام «شاد»، معادلات آموزش‌مجازی در کشور تا حدی تغییر کرد.

با همه تغییراتی که آموزش‌مجازی در ایران پیش و پس از پاندمی کرونا تجربه کرده، اما هنوز این حوزه برای بسیاری از خانواده‌‌‌‌ها با نام شاد (شبکه آموزش دانش‌‌‌‌آموز) قرین است. اگرچه کاستی‌‌‌‌های گذشته و حال این پلتفرم جای بحثی ندارد، اما باید آن را موهبتی برای صنعت ادتک به‌حساب آورد، زیرا صرف اجبار دانش‌‌‌‌آموزان به استفاده از یک پلتفرم‌مجازی واحد، نزدیک به ۱۵میلیون دانش‌‌‌‌آموز کشور در آغاز راه آشنایی با فناوری‌های آموزشی قرارگرفتند. حالا دیگر بخش‌اعظم دانش‌‌‌‌آموزان کشور فارغ از آنکه در کدام شهر و روستا زندگی می‌کنند و به چه حدودی از امکانات دیجیتال دسترسی دارند، توانسته‌‌‌‌اند درکی ولو سطحی از آموزش‌مجازی پیدا کنند و بدون‌شک با کشش بالقوه این فناوری‌های آموزشی، از این پس بیش از اینها را تجربه خواهند کرد.

دشمنی در هیبت کنکور
با وجود مزیتی که تعریف پلتفرم دولتی شاد، به‌عنوان بستری عمومی برای پیشبرد آموزش‌مجازی ایجاد کرد، اما همزمان برخی همین دولتی بودن آموزش در ایران را یکی از موانع جدی پیشرفت ادتک (فناوری‌های آموزشی) در کشور می‌دانند. مانوئل اوهانجانیانس، بنیان‌گذار پلتفرم ایسمینار (ابزاری برای بر‌‌‌گزاری آنلاین وبینار)، در تشریح وضعیت فعلی صنعت ادتک در ایران به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: تا پیش از کرونا، سهم فناوری‌های آموزشی یا به‌عبارتی آموزش‌مجازی از کل صنعت آموزش، چیزی در حد ۲‌درصد بود و بازیگر چندان قدرتمندی در این حورزه نداشتیم. اما پاندمی کرونا به نقطه‌عطفی در بحث آموزش‌مجازی تبدیل شد و با محدودیت‌های کرونایی، جهش چشمگیری در اقبال به انواع پلتفرم‌های آموزش‌مجازی ایجاد شد؛ تا جایی‌که سهم ادتک از بازار آموزش به حدود ۱۰‌درصد افزایش یافت.

با وجود آنکه کرونا سبک جدیدی از آموزش را پیش‌روی عموم مردم -خصوصا طبقه دانش‌‌‌‌آموز- گذاشت و جهش اولیه‌‌‌‌ای نیز ایجاد شد، اما این جهش ادامه‌دار نبود و هنوز ۹۰‌درصد این بازار در اختیار بخش سنتی و دولتی قرار دارد و آنچنان تحولی که انتظار می‌رفت ایجاد نشده‌است. اوهانجانیانس در تشریح عواملی که مانع رشد فناوری‌های آموزشی در کشور شده‌اند می‌گوید: قرارگرفتن بخش‌اعظم بازار آموزش در اختیار بازیگران سنتی که به دلیل انواع رانت‌‌‌‌ها و مقاومت در‌برابر تغییر، میلی به حرکت در مسیر فناوری ندارند، باعث‌ شده پیشرفت ادتک در ایران نسبت به بخش‌های دیگر دنیا کندتر باشد. او یکی از جدی‌‌‌‌ترین دلایل شکل‌گیری چنین شرایطی را وجود مانعی به نام کنکور می‌داند که با داشتن مافیایی قدرتمند، به سدی محکم در مسیر توسعه بیشتر ادتک تبدیل شده‌است.

این فعال اکوسیستم استارت‌آپی در تکمیل گفته‌‌‌‌های خود می‌گوید: اکنون تعداد بازیگران جدی صنعت ادتک در کشور از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند و به همین نسبت، گردش مالی این حوزه نیز چندان زیاد نیست، اما در سوی مقابل شاهدیم که بیشترین گردش مالی حوزه آموزش، در حوزه‌هایی جریان دارد که به‌نوعی به کنکور ارتباط دارند. او می‌افزاید: با وجود منافع چشمگیری که این گروه‌های خاص از تداوم سبک سنتی و کنکورمحور آموزش می‌برند، به‌سادگی حاضر به‌دست کشیدن از آن نیستند و همین بلعیدن سرمایه‌های بخش آموزش توسط این گروه‌ها باعث می‌شود بودجه‌چندانی برای رقم زدن پیشرفت‌‌‌‌های فناورانه باقی نماند. اوهانجانیانس تاکید می‌کند: وارد‌کردن فناوری‌های آموزشی پیشرفته‌‌‌‌ای که امروزه بیشتر مبتنی بر هوش‌‌‌‌مصنوعی، واقعیت‌مجازی و واقعیت‌افزوده هستند، جز با داشتن سرمایه‌های قابل‌‌‌‌توجه ممکن نیست. این درحالی است که در تمام سال‌هایی که از عمر اکوسیستم استارت‌آپی می‌گذرد، هیچ‌گاه شاهد آن نبودیم که سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی روی یک پلتفرم آموزشی انجام شود، در نتیجه کار برای کسانی که مایلند در صنعت ادتک فعالیت کنند، بسیار دشوارتر از استارت‌آپ‌هایی است که حوزه‌های عمومی‌‌‌‌تری را هدف قرار داده‌اند.

فقر سرمایه‌گذاری‌های آموزشی
اگرچه بخش ‌اعظم گردش مالی و سرمایه‌گذاری‌های صنعت آموزش کشور روانه بخش کنکور و حواشی آن می‌شود و رانت‌‌‌‌های دولتی نیز فرصتی برای مشارکت بخش‌خصوصی در توسعه ابزارهای آموزشی باقی نمی‌گذارد، اما هنوز گروه‌هایی در صنعت ادتک کشور فعالند که تلاش می‌کنند به هر طریقی شده، بودجه‌‌‌‌ای برای عملیاتی‌کردن ایده‌های آموزشی خود فراهم کنند. با وجود سرمایه‌گذاری‌های جسته گریخته برخی مراکز نوآوری روی استارت‌آپ‌های آموزشی، شانس جذب سرمایه برای پیاده‌‌‌‌سازی یک ایده استارت‌آپی در حوزه آموزش چندان زیاد نیست. با این حساب برخی استارت‌آپ‌های این حوزه یا به سراغ راه‌اندازی کسب‌وکار با سرمایه‌های شخصی رفته‌‌‌‌اند یا تصمیم گرفته‌‌‌‌اند با واسطه، سرمایه مورد‌نیاز برای توسعه کسب‌وکار خود را فراهم کنند. ایسمینار نمونه‌‌‌‌ای از استارت‌آپی است که بیشتر با تکیه بر سرمایه‌گذاری‌ها و تلاش‌های شخصی بنیان‌گذاران آن در حوزه ادتک پیشرفت داشته‌است و سرمایه‌گذاری‌های معدودی که از بخش‌های خصوصی جذب کرده نیز مبالغ چندان بالایی نبوده‌‌‌‌اند؛ با این‌وجود کرونا تا حدی رشد این کسب‌وکار استارت‌آپی را تسریع کرد و سرانجام امسال توانست رکوردهای قابل‌‌‌‌قبولی از خود به ‌جای بگذارد. طبق اعلام بنیان‌گذار این استارت‌آپ، امسال تعداد برگزارکنندگان وبینار در این پلتفرم از مرز ۲۰‌‌‌‌هزار نفر گذشته است و اکنون تعداد کاربران فعال این پلتفرم به بیش از یک‌میلیون حساب رسیده‌است. اوهانجانیانس تاکید می‌کند که حالا و با موفق‌شدن این پلتفرم در کسب درآمد دلاری و یورویی که با فعالیت در فضای بین‌المللی حاصل شده، می‌توان تا حدی به بهبود‌‌‌‌های آتی با وجود موانع موجود فعلی امیدوار ماند.

از دیگر استارت‌آپ‌های فعال در بحث آموزش‌مجازی می‌توان به «فیلیمومدرسه» اشاره کرد. «فیلیمو‌‌‌‌» (زیرمجموعه هلدینگ صباایده) همزمان با رونق گرفتن بحث آموزش‌مجازی در دوران کرونا، تلاش کرد تا ایده‌‌‌‌ جدیدی را پیاده‌‌‌‌سازی کند که نتیجه آن فیلیمومدرسه‌‌‌‌ای است که هنوز در حال سرویس‌‌‌‌دهی به دانش‌‌‌‌آموزان است و روزبه‌روز فعالیت خود را توسعه می‌دهد؛ در واقع می‌توان گفت که توان فعلی فیلیمومدرسه، از فیلیمو وام گرفته‌شده و به بهانه کمک به آموزش‌مجازی در عصر کرونا، فرصتی فراهم شد تا صنعت ادتک کشور، میزبان بازیگری جدید شود. میثم حیدری، مدیر اجرایی فیلیمومدرسه با اشاره به اینکه پیش از این، بخش‌اعظم محتوای آموزشی موجود در فضای‌مجازی محدود به گروه سنی بزرگسال بود به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: اکنون محتوای تولیدشده در فیلیمومدرسه، گروه‌‌‌‌ سنی ۵ تا ۱۵سال ‌را هدف قرار داده‌است که پیش از این، سهم اندکی از بازار آموزش‌مجازی داشتند. او با بیان اینکه در تولید محتوای فیلیمومدرسه تلاش شده تا خلاقیت و جذابیت سرلوحه کار قرار بگیرد می‌افزاید: محتوای تولیدشده در فیلیمومدرسه محدود به آموزش محتوای کتب درسی نیست و حتی آموزش زبان‌های خارجی، برنامه‌‌‌‌نویسی، نقاشی، فیلم‌‌‌‌سازی با موبایل و بسیاری دیگر از دوره‌‌‌‌هایی که به بهبود مهارت‌های زندگی و شغلی آینده دانش‌‌‌‌آموزان کمک می‌کنند، در برنامه محتوایی قرارگرفته‌‌‌‌اند.

حیدری با اشاره به تعرفه‌‌‌‌ای که برای بهره‌‌‌‌مندی دانش‌‌‌‌آموزان از محتوای آموزشی آنلاین در نظر گرفته‌‌‌‌اند، می‌گوید: با هدف کمک به برقراری عدالت آموزشی و اینکه کودکان خانواده‌‌‌‌های در سطوح مالی مختلف بتوانند از محتوای آموزشی باکیفیت بهره‌‌‌‌مند شوند، تلاش کردیم تا پایین‌ترین تعرفه ممکن را برای فیلیمومدرسه درنظر بگیریم و حتی در قالب عمل به مسوولیت اجتماعی خود امکان دسترسی کاملا رایگان دانش‌‌‌‌آموزان ۴۰۵ شهر و روستای کم‌‌‌‌برخوردارتر را به محتوای این پلتفرم فراهم کرده‌‌‌‌ایم. حالا و در شرایطی که بخش زیادی از کلاس‌های درس به مدارس بازگشته و آموزش حضوری از سر گرفته‌شده، این پلتفرم توانسته روند روبه‌رشد جذب کاربران جدید را ادامه دهد. طبق اعلام فیلیمومدرسه، امسال تعداد کاربران این پلتفرم رشدی دوبرابری را تجربه‌کرده و از مرز ۱۸۰هزار کاربر روزانه گذشته است.

از دیگر استارت‌آپ‌های فعال در این حوزه که روش خلاقانه‌‌‌‌ای برای تامین مالی بخشی از پروژه‌های خود طراحی کرده، می‌توان به «نورون» اشاره کرد. بخش زیادی از پلتفرم‌های فعلی موجود در صنعت ادتک ایران، یا در بحث تولید محتوای آموزشی دیجیتال که قابلیت ارائه در بستر وب را داشته‌باشد فعالیت می‌کنند یا بستری ایجاد‌کرده‌اند که آموزگار و دانش‌‌‌‌آموز بتوانند با هم ارتباط برقرار کنند. با‌این‌حال نورون مسیر نسبتا متفاوتی را درپیش گرفته و تمرکز خود را معطوف به هوشمندسازی مراکز و فرآیندهای آموزشی کرده‌است. سیدمحسن حسینی، از بنیان‌گذاران نورون در گفت‌وگوی خود با «دنیای‌اقتصاد» به تشریح کلیات فعالیت این پلتفرم پرداخته و می‌گوید: رویکرد ما در نورون آن است که بستری ایجاد کنیم تا تمام هماهنگی‌‌‌‌های مرتبط با فرآیندهای آموزشی، از جمله ارزیابی و نظارت، ارتباط با ذی‌نفعان در مدرسه و همین‌طور مدیریت امور مالی مراکز آموزشی، به شیوه‌‌‌‌ای جدید و فناوری‌‌‌‌محور انجام شود. او با بیان اینکه اساسا هوشمندسازی هزینه‌های اولیه زیادی دارد و عموما سرمایه‌های جذب‌شده از سوی مراکز سرمایه‌گذاری کفاف پیشبرد پروژه‌ها را نمی‌دهد، می‌گوید: بخشی از بودجه‌پروژه‌ها در نورون با تامین مالی جمعی از شرکت‌هایی تامین می‌شود که مایلند هزینه درنظر گرفته‌شده برای عمل به مسوولیت اجتماعی خود را صرف پروژه‌هایی کنند که به فراهم‌کردن فناوری‌های آموزشی برای گروهی از دانش‌‌‌‌آموزان مناطق محروم اختصاص دارند. این فعال اکوسیستم استارت‌آپی ادامه ‌می‌دهد: درواقع در ازای سرمایه‌ها‌‌‌‌ی خردی که این شرکت‌ها در اختیار نورون قرار می‌دهند، این استارت‌آپ مسوولیت اجرای پروژه هوشمندسازی چند مدرسه از مناطق محروم را به نمایندگی از آن شرکت‌ها عهده‌‌‌‌دار می‌شود. به این ترتیب هم شرکت سرمایه‌گذار سهمی در توسعه آموزشی مناطق کم‌‌‌‌برخوردارتر پیدا می‌کند و هم نورون می‌تواند پروژه هوشمندسازی مدارس را هرچه بیشتر توسعه دهد.

پیشرفت با اتکا به پتانسیل‌های نسل زد
با تمام موانعی که در مسیر توسعه فناوری‌های آموزشی وجود دارد، ویژگی‌های خاص نسل زد که بخش‌اعظم زمان عمر خود را با گشتن در انواع پلتفرم‌های آنلاین و شبکه‌‌‌‌های اجتماعی گذرانده‌‌‌‌اند، باعث‌شده که کارشناسان از آینده ادتک در ایران ناامید نباشند. بنیان‌گذار ایسمینار معتقد است: نمی‌توان از این واقعیت چشم‌‌‌‌پوشی کرد که نسل زد نسلی است که در آغوش گوشی‌های موبایل بزرگ شده و اکثر ساعات عمر خود را غرق در تکنولوژی بوده‌است؛ در نتیجه هرقدر هم فضای جامعه در مقابل تغییرات فناورانه مقاومت نشان دهد، سرانجام ناچار است تا به خواست این گروه با تغییرات همگام شود. بااین‌حال پیش‌بینی می‌شود سرعت این تغییرات با انحصاری که بخش دولتی در بحث آموزش دارد، بسیار کندتر از دیگر نقاط دنیا دنبال شود. این فعال اکوسیستم استارت‌آپی تصریح می‌کند که اگرچه دست‌کم تا پنج الی ۱۰‌سال آینده نباید انتظار تحولی اساسی در صنعت فناوری‌های آموزشی کشور را داشت، اما پیشرفت‌‌‌‌های اساسی در بلندمدت اجتناب‌ناپذیر است.اوهانجانیانس معتقد است: تا زمانی‌که موانع ذکرشده پیرامون ساختار اکوسیستم آموزشی کشور حل نشود، امید چندانی به بهبود چشمگیر صنعت ادتک در ایران نیست. اما در دیگر نقاط دنیا ماجرا متفاوت است و پیش‌بینی می‌شود نه‌تنها آموزش‌مجازی جای آموزش حضوری را بگیرد، بلکه اهمیت حضور در کلاس‌های درس را از آموزش مفاهیم درسی، به محیطی برای تعامل و یادگیری مهارت‌های نرم تقلیل دهد.

پیش‌بینی می‌شود با روندی که شرکت‌ها در توسعه انواع فناوری‌ها از جمله هوش‌مصنوعی و واقعیت‌مجازی در پیش گرفته‌‌‌‌اند، دیر یا زود آموزش‌مجازی از طریق عینک‌‌‌‌های واقعیت‌‌‌‌افزوده -باکیفیتی به‌مراتب بهتر از آنچه قابل ارائه در کلاس‌های حضوری ارائه می‌‌‌‌شد- دنبال شود. بااین‌حال آموزش‌مجازی در کشور ما هنوز در مرحله‌‌‌‌ای است که دسترسی به محتوای باکیفیت و مناسب، به یکی از چالش‌های اساسی آموزش آنلاین تبدیل شده و بهتر است تا زمانی‌که چنین مساله‌‌‌‌ نسبتا ساده‌‌‌‌ای کاملا مرتفع نشده، دست از رویاپردازی برداریم.