به گزارش پیوست، براساس گزارش سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۴، ۱.۱ میلیون تن پسماند الکتریکی و الکترونیکی در کشور تولید می‌شود. طبق این آمار اولین موضوعی که اهمیت پیدا می‌کند، مدیریت جمع‌آوری پسماند و ساماندهی آن از طریق شهرداری و اداره محیط زیست است. اما به‌نظر می‌رسد مراجع مربوطه، آنطور که باید به این حوزه توجه نکرده‌اند.

محمود علیزاده، مدیرعامل شرکت فروردین درباره نبود مدیریت روی پسماندهای الکترونیکی گفت: پسماندهای الکترونیکی، یک پسماند جدیدی است که تقریبا درصد بسیار کمی از آن مدیریت و بازیافت می‌شود. مجموعه‌‌‌های غیرقانونی، باعث نفرین منابع می‌شوند یعنی حجم زیادی فلزات گرانبها وجود دارد اما به دلیل استفاده نکردن از تکنولوژی درست در بخش غیرقانونی به بازیافت چند فلز نهایتا اکتفا می‌کنند.

علیزاده معتقد است که پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی در کشور قابلیت صادرات دارد. اگر مراحل بازیافت را به چند قسمت تقسیم کنیم و خلوص بالایی دریافت شود، امکان صادرات آن به کشورهای توسعه‌یافته وجود دارد.

علیزاده گفت که درحال حاضر مدیریت پسماند الکترونیکی زیر ۱۰ درصد است. همچنین اگر مجموعه‌‌های مجاز و غیرمجاز را تفکیک کنیم، فقط ۱۰ درصد مجموعه‌‌ها برای بازیافت قطعات الکترونیکی مجاز هستند.

به گفته علیزاده، پسماند در کشور دو بخش دارد؛ یک بخش پسماندهای صنفی و شهری و یک بخش صنعتی است. پسماندهای الکترونیکی هم، در دو بخش مجزا مدیریت می‌شوند. در بخش صنعتی سازمان حفاظت محیط زیست یک‌ سری شرکت‌‌ها را تایید کرده است که می‌توانند در صنعت بازیافت پسماندها کار کنند. اما بخش صنفی معمولا در فضای غیراصولی کار می‌کنند و معمولا توسط واحدهای صنفی که غیرمجاز هستند این فعالیت‌‌ها انجام می‌شود.

علیزاده درباره نقش سازمان محیط زیست گفت که این سازمان در این بخش ضعیف عمل کرده است. به‌گفته علیزاده به‌دلیل اینکه بازیافت از طریق بخش غیرقانونی هزنیه کمتری دارد، رقابت را برای شرکت‌های قانونی سخت می‌کند.

مدیرعامل شرکت فروردین گفت بخش زیادی از پسماند الکترونیکی در دنیا بازیافت نمی‌شود و ایران هم به‌دلیل نبود تکنولوژی و روابط درست و قانونی جایگاه خوبی ندارد.

جمع‌آوری پسماند الکترونیکی وظیفه شهرداری است

اشکان نامدار، مدیر بخش تحقیق و توسعه مجموعه پارس چرخش آسیا درباره متولی اصلی جمع‌آوری پسماندهای الکترونیکی گفت که جمع‌آوری پسماند از شهروند، وظیفه شهرداری است. پسماند الکتریکی و الکترونیکی جزو پسماندهای ویژه محسوب می‌شود، اما شهرداری معمولا به‌صورت تفکیک شده اینها را جمع‌آوری نمی‌کند.

به‌نظر می‌آید راهکار شهرداری تهران برای جمع‌آوری این پسماندها مواردی مثل غرفه‌های بازیافت در سطح شهر است. اما به‌صورت کلی برنامه جامع و مشخصی برای دریافت پسماندهای الکترونیکی از شهروندان وجود ندارد.

به گفته نامدار وضعیت صنایع این حوزه کمی متفاوت است. اداره محیط زیست استان‌ها و به‌صورت کلی سازمان حفاظت محیط زیست یک سامانه‌ای را به‌نام سامانه جامع محیط زیست که بخش پسماند در آن قرار می‌گیرد ایجاد کرده است. در این سامانه همه شرکت‌ها یک پنل کاربری دارند که باید ثبت‌نام کنند. در آن پنل‌ها شرکت‌ها می‌توانند پسماندهایشان را بارگذاری کنند. شرکت‌ها در این سامانه می‌توانند به متولی این بخش برای جمع‌آوری پسماندهای الکتریکی اطلاع دهند. البته این سامانه هم آنقدر دقیق نیست که مشخص شود هر شرکت چقدر پسماند دارد.

نامدار اشاره کرد که شهرداری تهران تا الان مسئولیتش را خیلی جدی نگرفته است زیرا به‌صورت کلی مسئله محیط زیست در کشور خیلی جدی گرفته نمی‌شود. پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی حاوی پلاستیک سنگین هستند و این فلزات می‌توانند برای افراد خطرناک باشند و حامل بیماری‌های عجیب شوند.

نامدار با تاکید بر خطرات پسماندهای الکتریکی توضیح داد: مردم باید بدانند پسماندهای الکتریکی، دفن و نگهداری غیراصولی آنها می‌تواند آسیب زیادی به افراد بزند. مرجع مربوطه وظیفه دارد به مردم آگاهی بدهد. ما هم سعی کردیم در حد توان مجموعه خودمان این وظیفه را انجام دهیم. محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) ۴۰ دسته بیماری در این حوزه تشخیص داده است؛ به همین دلیل یک متولی نیاز دارد که درباره این موضوع به جامعه اطلاعات بدهد.

دولت حامی نیست

به‌نظر می‌رسد بخش دولتی نه‌تنها ساماندهی در این حوزه انجام نداده است، بلکه حمایتی هم از مجموعه‌ها نکرده است. نامدار در این خصوص گفت: ما در تمام ۱۵ سال فعالیت‌مان هیچ حمایتی از مجموعه دولتی نتوانسته‌ایم دریافت کنیم. در ظاهر سازمان حفاظت محیط زیست می گوید که می‌خواهد حمایت کند اما این حرف‌ها باید در بعد اقتصادی وارد شود؛ زیرا کار محیط زیستی اگر حمایت اقتصادی نشود، پردرآمد نیست. خیلی از کشورها بابت این حوزه هزینه می‌کنند، اما به‌نظر می‌رسد این حوزه در کشور اولویت ندارد.

به گفته نامدار، تعداد مجموعه‌های مجازی که در زمینه پسماند الکتریکی و الکترونیکی در کشور فعال هستند نهایتا چهار شرکت است. از بین این چند شرکت هم فقط شرکت پارس چرخش آسیا توان صنعتی دارد. اما این صنعت بازار غیرمجاز بزرگی دارد؛ زیرا در قطعات الکتریکی و الکترونیکی، فلزات با ارزش زیادی مثل طلا، مس، روی و غیره وجود دارد. مثلا یک موبایل میان‌رده حدود ۹ میلیون به‌فروش می‌رود، زیرا در برد موبایل فلزات ارزشمندی وجود دارد. این موضوع باعث می‌شود بازار کاذب ایجاد شود. عده‌ای طبق قیمت طلای روز، برد موبایل را می‌فروشند.

به گفته نامدار یکی دیگر از چالش‌های فعالیت مجموعه‌های غیرقانونی این است که دلال وقتی قطعات االکترونیکی را از مشتری می‌خرد، قطعات مهم مثل CPU را به کشورهای اطراف مثل ترکیه می‌فروشد و بخش‌های تفاله مثل پوسته و کیس‌های پلیمری را در کشور می‌گذارد. این موضوع به‌شدت به این صنعت آسیب زده است.

نامدار گفت که صنعت غیرقانونی دیگری درکشور به نام قالکاری وجود دارد. این صنعت غیرقانونی یک پروسه حدود ۹ ساعته را برای دریافت فلزات ارزشمند سپری می‌کند که نتیجه آن آلودگی بسیار زیاد است، زیرا اسید مدیریت نمی‌شود و در هوا منتشر می‌شود. از طرفی در این بخش برای دریافت حدود ۳ گرم طلای ۲۴ عیار حدود ۲۲۰ لیتر گازوئیل سوزانده می‌شود. در صورتی که مجموعه‌های مجاز با دانش می‌توانند این پروسه را بدون استفاده از حرارت و سرب انجام دهند، درحالی که در قالکاری سه برابر وزن خاکی که کار می‌کنند سرب استفاده می‌شود.

ایران ۴۰ سال عقب‌تر از دنیا

نامداری گفت که ما از کشورهای اروپایی در حوزه صنعتی، حداقل ۴۰ سال عقب‌تر هستیم اما در ابعاد دانش جایگاه بدی نداریم. گفته می‌شود بیشتر چالش ما در مرحله اول یعنی تامین درست است. الان ایران در بخش فعالیت‌های غیرقانونی این حوزه حدودا هم‌رده پاکستان است اما در بخش دانش رو به رشد است. درحال حاضر در کشورهای منطقه امارات پیش‌گام این حوزه است.

نامدار درباره بازیافت قطعات الکترونیکی و استفاده آن در بخش‌های دیگر گفت: استفاده از منابع بازیافتی می‌تواند به ما یک فلز خالص بدهد و می‌تواند در هر صنعتی استفاده شود. صنعت بازیافت می‌تواند در یک صنعت بالادستی استفاده شود و فلز تولید کند. مثلا از پسماند باطری می‌‌شد مواد اولیه برای تولید دوباره باطری استفاده کرد.

به گفته نامدار صنعت بازیافت پسماند الکتریکی و الکترونیکی در حجم کوچک حتی اگر اصولی باشد، درآمدزا نیست، زیرا در حجم کم مواد مصرفی گران خواهد بود. اما در حجم بالا اگر علمی باشد امکان درآمد وجود دارد. صنعت بازیافت قطعات الکتریکی و الکترونیکی کوچک و نوپا است اما به دلیل وجود فلزات ارزشمند در زمینه صادرات می‌تواند فعالیت کند. مثلا از یک تن خاک معدنی که طلا استخراج می‌شود، حدود دو گرم طلا استخراج می‌شود. اما در پسماند الکتریکی این عدد برای مادر بردها حدود ۳۵۰ تا ۶۰۰ گرم در هر تن است.