در جبهه نبرد، گردان‌هایی هستند که اولین بار به مواضع دشمن حمله می‌کنند، آنها بیشترین تلفات را می‌دهند و روز بعد زمانی که پیروزی به دست آمده است، کمتر از آنها نام برده می‌شود. به این گردان‌ها «خط‌شکن» می‌گویند. ۱۰ سال پیش در چنین روزهایی ناقوس پایان دوره انحصار رایتل به صدا درآمده بود و اپراتورهای اول و دوم خود را برای ورود پرقدرت به عرصه اینترنت همراه آماده می‌کردند. 3G (نسل ۳ تلفن همراه) از زبان‌ها نمی‌افتاد و دسترسی به آن، آرزوی بخش بزرگی از کاربران بود؛ اما در سال‌های ابتدایی قرن جدید، 3G نامی مهجور و از مد افتاده است که تعداد مشترکانش با شیبی جدی، هر روز کمتر می‌شوند و رگولاتوری برای خداحافظی با آن، در حال تهیه مصوبه است.

3G مانند خط‌شکنی گمنام و کم‌ادعا، راه را برای اینترنت پرسرعت همراه باز کرد؛ اما خیلی زود سکه‌اش از رونق افتاد و حالا می‌رود که کم‌کم به خاطره‌ها بپیوندد. خاطره نسلی که با دایل‌آپ ثابت و گوشی‌های دکمه‌ای تلفن همراه به دنیای فناوری سلام کرد و این روزها تلاش می‌کند اینترنت اشیا را بپذیرد.

اما راهی که 3G از آغاز تا اکنون آمده، بیش از ۱۰ سال قدمت دارد و در فاصله طلوع و غروبش، طوفان‌های بزرگی را ایجاد کرده است. از تاسیس پر حرف و حدیث اپراتور سوم تلفن همراه تا صدور فتوای ممنوعیت. از ورود گوشی‌های هوشمند به بازار تا شکل‌گیری کسب‌وکارهایی که هرکدام‌شان برهم‌زننده بازارهای سنتی و ریشه‌داری بودند.

تو فقط هستی که باشی
پس از تجربه موفق ایجاد اپراتور دوم تلفن همراه، همان روزها که ایرانسل تازه اولین سیم‌کارت‌های خود را به بازار فرستاده بود، مطالعه برای راه‌اندازی اپراتور سوم آغاز شد و بهمن ۸۵ ضوابط برگزاری مناقصه اپراتور سوم تلفن همراه به تصویب هیات دولت رسید. قرار بود اپراتور سوم، نسل سوم تلفن همراه را به ایران بیاورد؛ آن هم با کمک شریک خارجی. درست شبیه همان روندی که برای اپراتور دوم و نسل ۲.۷۵ طی شده بود؛ اما این بار، نه شریک ایرانی به قدرتمندی صاایران و بنیاد مستضعفان بود و دولت مستقر، توانمندی‌های دولت اصلاحات را داشت. نتیجه آن شد که پس از خلف وعده‌های فراوان، سرانجام در دی ماه ۸۷ مزایده راه‌اندازی اپراتور دوم به نتیجه رسید و کنسرسیوم تأمین-اتصالات به عنوان برنده نهایی مزایده اعلام شد.

اما مشکلات اپراتور سوم از همان ماه‌های اول، آغاز شد و کمتر از ۵ ماه پس از اعلام نتیجه مزایده، بحث داغی درباره حضور اماراتی‌ها در ایران در گرفت. ادعای امارات بر سه جزیره ایرانی در خلیج فارس و اطلاق نامی جعلی به این خلیج، منشا اصلی اختلاف‌ها بودند؛ اما آنچه اعلام شد، «عمل نکردن به تعهدات» بود. هرچه بود، در نهایت اتصالات از مزایده کنار گذاشته شد. شاید در ظاهر، شبیه همان اتفاقی که برای ترکسل در مزایده اپراتور دوم رخ داده بود؛ اما این بار، داستان به صورت متفاوتی پیش رفت.

برنده دوم مزایده که کنسرسیومی متشکل از صندوق بازنشستگی صداوسیما، صندوق ذخیره فرهنگیان و اپراتور زین کویت بود، پیشنهاد خود را پیگیری نکرد و به نوعی می‌توان گفت هیچ‌کدام از شرکای خارجی حاضر به ادامه راه نشدند. این همان جایی که بود که نقش تعامل با دنیا خود را نشان می‌داد. موضوعی که دولت‌های نهم و دهم سررشته‌ای از آن نداشتند و ترجیح می‌دادند با شعارها و ادعاهای عجیب، کار خود را به پیش ببرند.

در غیبت خارجی‌ها سرانجام شرکت تامین تله‌کام (تامین ارتباطات شمس نوین) وابسته به هلدینگ شستا (متعلق به سازمان تامین اجتماعی) عهده‌دار راه‌اندازی اپراتور سوم شد. اینجا هم پس از تاخیرها فراوان و وعده‌های عملی نشده مکرر، سرانجام در آذر ۹۰، پیش‌ثبت‌نام سیم‌کارت‌های اپراتور سوم در کرج آغاز شد. در حالی که یک ماه قبل از آن در مراسمی از نام تجاری «رایتل» رونمایی شده بود. اپراتوری که بیش از یک دهه پس از آغاز کار، با سهم بازاری کمتر از ۵ درصد به راه خود ادامه می‌دهد.

تیره‌روزی‌های رایتل فقط به موضوع سهامداری و تاخیر در آغاز به کار ختم نشد. این اپراتور قرار بود نسل ۳ فناوری همراه را عرضه کند. آن هم در شرایطی که دو اپراتور دیگر اینترنت GPRS عرضه می‌کردند. اینترنتی در حد و شاید ضعیف‌تر از دایل‌آپ ثابت. اما در همان آغاز راه، عرضه تماس تصویری ممنوع شد. اتفاقی شبیه آنچه بر سر MMS برای اپراتور دوم رخ داده بود. بهانه همان بود: «نبود پیوست فرهنگی». گرچه عرضه اینترنت پرسرعت در بازار تشنه آن روزها می‌توانست بسیار جذاب باشد و به برگ برنده رایتل تبدیل شود؛ اما به هر حال، ممنوعیت تماس تصویری ضربه سنگینی تلقی می‌شد.

هرچه بود، رایتل با یک بار تمدید دوره انحصار در عرضه 3G توانست تا پایان شهریور ۹۲ تنها بازیگر این میدان باقی بماند؛ اما کمتر از دو میلیون مشترک فعال جذب کرد.

مقاومت دیپلماتیک
سال ۹۳ گرچه به صورت اسمی 3G در ایران وجود داشت؛ اما تعداد مشترکان آن و پوشش جغرافیایی‌اش آنچنان کم بود که کارشناسان به سادگی از عقب ماندن ایران از قافله فناوری همراه سخن می‌گفتند. اپراتورهای همراه، هر روز لزوم عرضه نسل‌های جدید را یادآور می‌شدند و دولت روحانی می‌خواست در عرصه فناوری خودی نشان دهد. پس تلاش رایتل برای تمدید مجدد دوره انحصار به جایی نرسید.

سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، سیزدهم خرداد ۹۳ در مصوبه‌ای با ارائه خدمات نسل‌های ۳ و ۴ موبایل از سوی اپراتور اول و دوم موافقت و آنها را ملزم به اجرایی‌ کردن رومینگ ملی و طرح ترابرد‌‌پذیری موبایل به ‌عنوان پیش‌شرط ارائه سرویس‌های باند‌ پهن موبایل کرد. طبق این مصوبه هر اپراتور برای فعالیت در حوزه خدمات 3G و 4G باید مبلغ سه هزار میلیارد ریال حق امتیاز به سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی پرداخت کند، در غیر این‌ صورت مجوز به آن اعطا نمی‌شود.

اپراتورها کار خود را آغاز کردند تا برای در پایان شهریور ۹۳، آماده باشند؛ اما دولت بیش از اپراتورها عجله داشت و ۴ شهریور در مراسمی پروانه ارائه نسل ۳ و بالاتر را به همراه اول و ایرانسل ارائه داد. درست صبح همان روز، خبرگزاری‌ها فتوای آیت‌الله مکارم شیرازی را منتشر کردند که در آن آمده بود «…اقدام بر این کار عجولانه یعنی خدمات اینترنت پر سرعت همراه و کلیه خدمات نسل سوم و بالاتر کاری برخلاف شرع و برخلاف موازین اخلاقی و انسانی است…»

این فتوا در پاسخ به نامه‌ای با امضای «جمعی از فعالان فضای مجازی» صادر شده بود؛ اما خیلی زود رد پای حسن انتظاری، دبیر شورای عالی فضای مجازی وقت در نگارش این نامه و اخذ فتوا، مشخص شد. کاری که در نهایت منجر به برکناری انتظاری از سمت خود شد.

در این سوی ماجرا اما واعظی بدون توجه به فشارهای پیدا و پنهان، کار صدور پروانه را جلو برد. وزیری که پای محکمی در سنت داشت، سیاست می‌دانست و حضور چندین دهه‌ای در وزارت امور خارجه، فن مذاکره را به او آموخته بود. او توانست هم شروط خود را به شرکت مخابرات و همراه اول تحمیل کند و هم راه اینترنت پرسرعت همراه را بگشاید.

طلوع و غروب
نیمه دوم سال ۹۳ و در حالی که اختلافات میان وزارت ارتباطات و شرکت مخابرات ایران مانع از صدور نهایی پروانه 3G شده بود، دو اپراتور همراه برای جذب مشترک در حال رقابت بودند. در این دوره، اجرای طرح ترابرد‌‌پذیری، باعث مهاجرت برخی کاربران همراه اول به ایرانسل شد.

یک سال بعد، ایرانسل به سمت عرضه گستره 4G رفت؛ اما همراه اول با توجه به گوشی‌های همراه موجود در بازار، همچنان سرمایه‌گذاری در این زمینه را غیر اقتصادی می‌دانست؛ اما کم‌کم به این نتیجه رسید که در حال جا ماندن از رقابت است و با تعریف فاز ۷ توسعه، جهش جدی‌ای در زمینه 4G کرد و در زمستان ۹۵ با ایرانسل رسید. با این حال همچنان نمودار تعداد مشترکان 3G صعودی بود.

آمار رگولاتوری درباره تعداد مشترکان اینترنت همراه از شهریور ۹۶ تا خرداد ۹۸ به صورت تفکیک شده، نوع فناوری را نشان نمی‌دهد؛ اما از خرداد ۹۸ شاهد کاهش تعداد مشترکان 3G‌ در هر سه اپراتور هستیم و می‌توان حدس زد این روند در سال ۹۷ آغاز شده باشد. براساس آمارهای موجود، در شهریور ۹۶ بیش از ۳۸ میلیون 3G در کشور فعال بوده است و شاید بتوان گفت نقطه اوج این فناوری در کشور با حدود ۴۰ میلیون سیم‌کارت فعالی رقم خورده است.

انتشار آمارهای فصلی رگولاتوری از بهار ۱۴۰۲ به بعد، متوقف شده و نمی‌توان درباره سال گذشته به صورت دقیق سخن گفت اما در پایان بهار اندکی بیش از ۸.۵ میلیون مشترک 3G‌ در کشور وجود داشته است و با توجه به انتشار پیش‌نویس مصوبه خاموشی 3G می‌تواند حدس زد روند کاهش تعداد مشترکان این فناوری ادامه داشته است.

تغییرات مشترکان 3G و 4G اپراتورهای همراه از زمستان ۱۳۹۱ تا بهار ۱۴۰۲- منبع: گزارش‌های فصلی رگولاتوری

بازنشستگی کهنه‌سرباز
اواخر بهمن ۱۴۰۲ سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی با انتشار فراخوانی از فعالان صنعت ICT خواست نظر خود را gاموش شدن نسل سوم تلفن همراه (3G Sunset) اعلام کنند. این سازمان پیشنهاد کرده است تا پایان سال ۱۴۰۶ شبکه نسل ۳ در ایران خاموش شود و جای خود را به نسل‌های بالاتر بدهد.

روند خاموشی 3G در دنیا بسیار زودتر از ایران آغاز شده بود؛ اما انگار همانگونه که این فناوری دیرتر از دیگر کشورها در ایران همه‌گیر شد، دیرتر هم به موزه می‌رود.

در پیش‌نویس «مقررات و ضوابط خاموشی نسل سوم ارتباطات تلفن همراه (3G Sunset)» پیشنهاد شده است پس از یک دوره تنفس یک ساله که از ۱۴۰۳ آغاز می‌شود، روند خاموش3G از آغاز ۱۴۰۴ شروع شده و در پایان ۱۴۰۶ به اتمام برسد؛ البته برای اپراتور سوم تلفن همراه (رایتل) تا سال ۱۴۰۷ فرصت در نظر گرفته شده است.

به نظر نمی‌رسد اپراتورهای تلفن همراه با این روند مخالفت کنند و احتمالا از سال آینده کم‌کم 3G‌ به موزه ارتباطات می‌رود. جایی پیش فناوری‌های قدیمی‌شده دیگر. این فناوری گرچه دوران درخشش کوتاهی در ایران داشت؛ اما راه را برای نسل‌های بعد از خود باز کرد و اکنون مانند کهنه‌سربازی خسته و زخمی به استراحتگاه می‌رود. زمانی که دیگر فتوایی در مخالفت با فناوری صادر نمی‌شود.

تعداد مشترکان 3G و 4G اپراتورهای همراه به تفکیک فصل- منبع: گزارش‌های فصلی رگولاتوری