عملکرد شرکت ملی پست در دولت دوازدهم چگونه بود؟
اواخر آذرماه ۹۸ بیشتر کاربران شبکه‌های اجتماعی از یک «سوپرایز» صحبت می‌کردند. همه حدس و گمان‌ها هم محتمل بود؛ از رفع فیلتر توییتر و تلگرام گرفته تا حتی قطع اینترنت و ارائه اینترنت رایگان. تقریباً هیچ‌کس احتمال نداد این سوپرایز می‌تواند در حوزه پست باشد تا اینکه ۲۰ ساعت بعد سوپرایز وزیر ارتباطات اعلام شد: «انتقال بسته‌های پستی با پهپاد».
البته این تنها خبر در مورد شرکت پست نبود که سروصدای بسیاری کرد. این شرکت پس از پایان یافتن دوران بحران و ورشکستگی‌اش، در دولت دوازدهم سعی کرد از حالت یک شرکت لجستیکی ساده خارج شود. به همین خاطر برنامه همکاری با بخش خصوصی و توسعه تجارت الکترونیکی را در دستورکار خود قرار داد. برنامه‌هایی که گاه باورناپذیر و رویایی به نظر می‌رسیدند؛ مانند انتقال بسته با پهپاد و بعضی دیگر که با تاخیر چندساله اجرایی شد مثل استفاده از موتور برقی در ناوگان حمل‌ونقل پستی. در این راه چالش‌هایی هم سر راه شرکت پست قرار داشت؛ نظیر دریافت مجوز و همراهی مدیران پست با برنامههای توسعه‌ای این شرکت و البته شیوع کرونا و افزایش ناگهانی مرسولات.
سکویی برای پرتاب
«توسعه خدمات نوین پستی به عنوان اصلی‌ترین بستر فیزیکی تحقق دولت الکترونیکی» یکی از برنامههای محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات بود که هنگام گرفتن رأی اعتماد به مجلس ارائه داد. شاید به همین خاطر بود که سکوی تجارت الکترونیکی و برنامه توسعه‌ای پست در دستور کار شرکت ملی پست قرار گرفت. جهرمی نیز بارها بر برنامههای تحول شرکت پست تاکید و از مدیران نیز درخواست می‌کرد تا متحول‌سازی پست با سرعت بیشتری صورت گیرد.
شرکت پست برای تکمیل سکوی تجارت الکترونیکی خود فراخوان‌های پیاپی در زمینه‌های گوناگونی چون پیام‌رسان‌های سازمانی، سامانه‌های دانشگاهی و نقشه بومی منتشر و با استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های این حوزه‌ها هم جلساتی برگزار کرد؛ اما شیوع کرونا در کشور همه فعالیت‌ها را در این حوزه متوقف کرد. البته دوباره از اردیبهشت‌ماه سال ۹۹ تکمیل سکوی تجارت الکترونیکی از سر گرفته شد.
شیوع کرونا و خانه‌نشینی اجباری از طرفی سبب شد خرید اینترنتی و به تبع آن حجم مرسولات شرکت پست هم افزایش پیدا کند. به این ترتیب مراکز پست استان با حجم زیادی از مرسولات برای توزیع مواجه شدند و فعالیت‌شان چند برابر شد و بار مضاعفی بر دوش کارکنان پست گذاشت. هدف طرح تحول این بود تا با کمک کسب‌وکارها ترافیک شرکت پست افزایش پیدا کند و این کسب‌وکارها همچنین به کمک بدنه پست بیایند. در خصوص مورد اول شیوع کرونا سبب شد این افزایش ترافیک اتفاق بیفتد؛ اما در مورد دوم به نظر می‌رسد که این برنامه تحول نتوانست به کمک نیروهای این شرکت بیاید و اگر تکمیل این سکو از حسین نعمتی آغاز شد، باید رمضانعلی سبحانی‌فر و مدیران بعدی این سکو را تکمیل کنند به صورتی که تمام کارکنان پست هم این تحول را حس کنند.
در کنار آن بحث فرهنگ‌سازی و توجیه مدیران میانی و استانی پست برای همراهی با این طرح تحول نیز یکی از چالش‌های اجرایی شدن این برنامه توسعه‌ای است و نشان می‌دهد تکمیل سکوی تجارت الکترونیکی یک برنامه بلندمدت است.
استارت‌آپ‌ها در راه پست
شرکت پست در برنامه تحول خود در نظر داشت در کنار همکاری با شرکت‌ها و استارت‌‌آپ‌های بالغ، از تیم‌هایی که ایده پستی دارند هم حمایت کند. «راه‌اندازی مرکز نوآوری» از جمله اقدامات شرکت پست در این زمینه بود. در همین راستا اولین مرکز نوآوری پست در پارک فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) راه‌اندازی شد. چهارشنبه‌‌های استارت‌آپی مدیران پست با استارت‌آپ‌ها جلسه آنلاین و حضوری برگزار می‌کردند. البته فعالیت این مرکز هنوز آغاز نشده اما به نظر می‌رسد شرکت پست در این زمینه تا حدودی موفق عمل کرده است و نیاز به تداوم این کار در دولت‌های بعدی دارد. در این حوزه حتی برای همراهی مدیران پستی استان‌ها ۶۰ تفاهم‌نامه با مراکز مختلف مانند پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و شرکت‌های شتاب‌دهنده در شهرهای گوناگون امضا شد و همکاری آنها اکنون آغاز شده است.
رویایی دست‌نیافتنی
وقتی جهرمی وزیر ارتباطات آذرماه سال ۹۸ اعلام کرد که سوپرایز ویژه انتقال بسته‌های پستی به کمک پهپاد است سوالات و ابهامات بسیاری برای کاربران شبکه‌های اجتماعی پیش آمد؛ از جمله اینکه آیا قوانین پرواز پهپاد در کشور وجود دارد؟ پهپادها مجوز گرفته‌اند؟ در شهرهایی با ساختمان‌ها و برج‌های بلند پهپادها به چه صورت پرواز می‌کنند؟ و ده‌ها سوال دیگر. با اینکه در مورد مجوز این پهپادها ابهاماتی وجود داشت اما در این زمینه محمدرضا قادری عضو هیات مدیره شرکت ملی پست در گفت‌وگو با پیوست گفته بود شرکت پست و وزارت ارتباطات بیش از هر چیز می‌خواستند با پهپاد مطالبه ایجاد کنند چون این تکنولوژی تازه‌ای است که هنوز زیرساخت‌هایش در کشور آماده نیست و شرکت پست و وزارت ارتباطات پیشقدم این کار شدند. حالا پس از حدود دو سال دو پهپاد ایرانی هادی و هدی که ساخت یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی هستند در دو منطقه کیش اجازه پرواز گرفته‌اند آن هم منطقه‌ای که فاصله کمی از یکدیگر دارند و هنگام رونمایی از این دو پهپاد در خردادماه ۱۴۰۰، بادهای شدید اجازه پرواز به آنها را نداد. به گفته بهزاد اقبالخواه عضو هیات مدیره پست دریافت مجوز تقریباً یک سال و نیم به طول انجامید و بخش قابل توجهی از کار صرف دریافت مجوز از سازمان هواپیمایی کشور شد و بخش کوچک کار فنی بود.
البته این دو پهپاد هم در کل منطقه کیش امکان پرواز ندارند و در فضای محدودی از این شهر می‌توانند بسته‌های پستی را به مقصد برسانند و هنوز نمی‌توان با اطمینان گفت کِی پهپادها می‌توانند نیروهای کمکی کارکنان پست به حساب بیایند.
بحث پهپاد پستی در ایران در حالی مطرح است که هنوز شرکت‌های بزرگی مانند آمازون مشغول آزمایش ارسال مرسولات خود با پهپاد به دست مشتریان‌شان هستند؛ اما هنوز این طرح به طور گسترده به مرحله نهایی نرسیده است. وزیر با اینکه در روز پرواز آزمایشی این پهپادها وعده داد پهپادها اول در کیش شروع به کار می‌کنند و در مراحل بعد مجوزهایشان برای سایر شهرها نیز دریافت میشود اما دیگر وقتی برای دولت دوازدهم باقی نمانده و باید منتظر ماند و دید که دولت بعدی چه تصمیمی در قبال این پهپادها می‌گیرد.
موتورهای برقی در بازار تهران
سرویس «پست پلاس» شرکت پست تنها به پهپاد ختم نمی‌شد و موتورها و خودروهای برقی هم بخشی از این سرویس به شمار می‌رفت. در زمان رونمایی از پهپاد در سال ۹۸ وزیر ارتباطات علاوه بر اینها گفته بود که تا پایان سال به کمک سرویس «پست پلاس» ۲۰۰ موتور برقی به ناوگان پستی اضافه خواهد شد. او توضیح داد که نیروی انتظامی و سازمان محیط‌زیست محدودیت‌هایی برای شماره‌گذاری این خودروها دارند و ابراز امیدواری کرد که این محدودیت هرچه زودتر برطرف شود؛ اما شماره‌گذاری و تولید موتورهای برقی هم حدود یک سال و نیم به طول انجامید و قرار شد اولین پیک ویژه موتور برقی هفته اول مردادماه در محدوده بازار تهران آغاز به کار کند که تردد موتورهای بنزینی ممنوع است.
قادری علت تاخیر را اینچنین شرح داد که شرکت‌های تولیدکننده داخلی موتور برقی نتوانسته بودند استانداردهای لازم را از پلیس و سازمان محیط‌زیست دریافت کنند. این کار نیز همچون باقی موارد در سرویس «پست پلاس» در مرحله ابتدایی و برای تسری دادن به کل تهران و سپس شهرستان‌ها راه زیادی در پیش دارد.
تعرفه‌هایی که تغییر نمی‌کنند
مهرماه سال گذشته رمضانعلی سبحانی‌فر، مدیرعامل شرکت پست، در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس اعلام کرده بود برای جلوگیری از فشار به قشر کم‌درآمد تعرفه قیمت‌های پست ثابت می‌ماند؛ اما باید بخش رفاهی مورد بازنگری قرار گیرد به طوری که مسافت مرسولات در قیمت‌ها لحاظ شود. حدود دو سال است که تعرفه‌های پستی تغییر نکرده‌اند و این تغییر نیافتن، چالش‌هایی برای شرکت پست ایجاد کرده است. یکی از چالش‌ها این است که شرکت پست نمی‌تواند سهم بازار خود را گسترش دهد. دیگر مدیران پست هم بر این موضوع تاکید دارند. بهزاد اقبالخواه، عضو هیات مدیره شرکت پست، در گفت‌وگو با پیوست یکی از چالش‌های افزایش نیافتن سهم بازار شرکت پست را ثابت ماندن تعرفه‌های پستی برمی‌شمارد. اقبالخواه معتقد است شرکت پست بر اساس درآمد و هزینه فعالیت می‌کند و چون تعرفه‌های فعلی پایین است، این شرکت فرصت سرمایه‌گذاری در این بازار را ندارد.
البته اقبالخواه می‌گوید به کمیسیون تنظیم مقررات درخواست داده‌اند تعرفه‌ها افزایش پیدا کند اما این بحث هنوز به نتیجه‌ای نرسیده است.
تغییر نکردن تعرفه پستی همچنین بر درآمد و حقوق کارکنان پست هم اثر گذاشته است. چنان‌که سبحانی‌فر بازگو می‌کند، نیروی انسانی در بخش مبادلات مرسولات در حال حاضر سه شیفت فعالیت می‌کنند اما نسبت به عملکردشان حقوق مناسب دریافت نمی‌کنند چون شرکت پست یک شرکت درآمد-هزینه است و از طرفی ردیف اعتباری مناسبی ندارد. همچنین در حوزه درآمد این شرکت باید تفاوت تعرفه و قیمت تمام‌شده مرسولات پستی را دولت بپردازد اما اکنون این اتفاق رخ نمی‌دهد زیرا نرخ قیمت تمام‌شده با تعرفه فاصله دارد؛ در واقع درآمد متناسب با هزینه نیست. در این خصوص وزیر هم تاکید کرده که افزایش درآمد پست نباید از جیب مردم تامین شود، به همین خاطر جز افزایش تعرفه، شرکت پست مجبور است راه‌حل‌های دیگری برای افزایش درآمد پیدا کند.
سرنوشت دو اپراتور خصوصی پست
سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی ابتدای سال ۹۶ بنا بر اساسنامه شرکت ملی پست اقدام به انتشار فراخوان مزایده پروانه اپراتورهای پست خصوصی کرد و در نهایت دو شرکت ترن پارت تیپاکس و پست پیشگامان بادپا به عنوان برندگان مزایده انتخاب شدند.
هرچند سال ۹۶ پروانه فعالیت به اپراتورهای خصوصی پست اعطا شد اما به خاطر آنچه «تعیین و تنظیم نرخ خدمات و SLA» نامیده می‌شد این دو اپراتور خصوصی سال ۹۸ فعالیت خود را آغاز کردند. هدف از راه‌اندازی اپراتور پست خصوصی گسترش فعالیت‌های پستی در بخش خصوصی عنوان شد. حدود دو سال از فعالیت این اپراتورها می‌گذرد و این دو شرکت توانسته‌اند در بازار پستی راه خود را پیدا کنند؛ مثلاً شرکت «پارسی‌پست» به عنوان نام تجاری شرکت «تعاونی پست پیشگامان بادپا» اپلیکیشن بازرگام سامانه خرید و فروش میوه و خشکبار و صیفی‌جات به صورت آنلاین را راه‌اندازی کرد. علاوه بر آن، این شرکت تصمیم دارد خدماتی عرضه کند که کمبودشان در جامعه حس میشود. البته بر اساس وظایفی که سازمان رگولاتوری بر عهده آنها گذاشته، این شرکت‌ها باید خدمات پستی روزمره چون جابه‌جایی بسته و مرسولات مردم یا کسب‌وکارها را ارائه دهند که هنوز گزارشی در مورد نقش اپراتورهای خصوصی پست در جابه‌جایی مرسولات در دوره شیوع کرونا همزمان با افزایش مرسولات پستی منتشر نشده است.
آمار و ارقام چه می‌گویند
از زمان روی کار آمدن دولت دوازدهم ترافیک مرسولات پستی از سال ۹۵ تا سال ۹۹ رو به کاهش بوده است؛ یعنی مطابق گزارش سازمان تنظیم مقررات در سال ۹۵، ترافیک مرسولات ۴۹۵ میلیون و ۲۳۴ هزار و ۱۱۱ بوده است. سال ۹۶ این عدد به ۴۷۶ میلیون و ۴۳۹ هزار و ۵۵۹ کاهش پیدا کرده تا سال ۹۹ که ترافیک مرسولات به ۲۳۳ میلیون و ۲۷۸ هزار و ۳۷۶ رسیده است. کاهش ترافیک مرسولات در این چهار سال نشان می‌دهد دیگر ماموریت پست صرفاً به ارسال مرسوله ختم نمی‌شود و این شرکت باید ماموریت‌های جدیدی برای خود پیدا کند. شاید اگر شرکت پست برنامههای تحول و توسعه خود را با شتاب بیشتری پیش ببرد و از ظرفیت بخش خصوصی استفاده کند، بتواند هم در بحث درآمد و هم در بحث ترافیک مرسولات پستی کاری انجام دهد.