توسعه بازار اقتصاد دیجیتال و گسترده شدن فعالیت پلتفرم‌ها موجب شده تا موضوع انحصار تبدیل به یکی از موضوعات بازارهای نوظهور در کسب وکارهای اقتصاد دیجیتال شود.در ایران هم اسنپ و تپسی، فیدیبو و طاقچه، دیدار و سپیدار، در گذشته چیلیوری و اسنپ‌فود، از پرونده‌های شناخته‌شده‌ این حوزه هستند.

طی چند سال گذشته شورای رقابت، سعی کرده‌است به نوعی پرونده‌هایی با موضوع رقابت و ایجاد انحصار در بخش‌های مختلف اقتصاد دیجیتال را به سرانجام برساند اما طولانی شدن روند بررسی از سوی شورای رقابت یکی از معضلاتی است که کسب و کارها با آن مواجه بوده‌اند.

«سپهر دادجوی توکلی» سخنگوی شورای رقابت درباره طولانی بودن صدور رای در شورای رقابت می‌گوید: اساسا صدور رای نه تنها در شورای رقابت و نه تنها در ایران که در تمام دعاوی قانونی روندی طولانی دارد، چون صدور رای باید با نگاهی همه جانبه و با رعایت عدالت و انصاف باشد تا حقی از کسی ضایع نشود. حالا در کنار این مهم، کار شورای رقابت پیچیدگی‌های خاص خود را هم دارد. ابعاد اقتصادی از یک سو و از سوی دیگر شورایی عمل کردن و به اجماع رسیدن آن این فرآیند را پیچیده‌تر هم می‌کند.

توکلی در زمینه اینکه داشتن وکیل چقدر می‌تواند در این فرآیند تسهیل‌گر باشد می‌گوید: ما پرونده‌هایی را بررسی کرده‌ایم که شرکت‌ها و افراد بدون وکیل و فقط با ادله و مدارک کافی رای آورده‌اند، من تاکید می‌کنم در فرآیند شورای رقابت نیاز به وکیل نیست و اگر شرکتی بتواند با ادله و دفاعیات خوب از مواضع قانونی خویش دفاع کند، هیچ نیازی به وکیل ندارد.
سخنگوی شورای رقابت همچنین در زمینه الزام به توجه ویژه شورای رقابت به کسب و کارهای حوزه اقتصاد دیجیتال هم می‌گوید: در شورای رقابت کارگروه اقتصاد دیجیتال تشکیل شده است و ما توجهی خاص به کسب و کارهای این حوزه داریم و فوریت و اهمیت آنها را کاملا درک می‌کنیم.

توکلی در زمینه ترفندهای تازه و پیچیده انحصار طلب‌ها هم می‌گوید: هر چند آنها راه‌های تازه‌ای را هر روز امتحان می‌کنند، اما تفسیر رای ما بر اساس نظرات کارشناسان متخصصی است که در این زمینه اطلاعات کافی دارند. ضمن اینکه در وب‌سایت شورای رقابت قسمتی به نام ثبت شکایات وجود دارد که مردم می‌توانند گزارش‌ها و شکایت‌های خود را از طریق این سامانه به ما ارسال کنند. من از شرکت‌های بزرگ و کوچک می‌خواهم خودشان نیز به این مسائل توجه کنند و از امکانات حقوقی و رسانه‌ای برای جلوگیری از انحصار و رویه‌های ضدرقابتی بهره ببرند.البته رسانه‌ها هم باید در بازارهای مختلف این موضوعات را رصد کرده و در فرآیند نظارت مشارکت بیشتری کنند.

اما نگین انصاری معاون حقوقی تپسی معتقد است، اولویت‌های شورای رقابت مدتی‌است تغییر کرده است و به جای نگاه تخصصی به مشکلات رقابتی بین کسب و کارها، وارد مقرره‌گذاری شده است.

او می‌گوید: متاسفانه شورای رقابت مدتی است به جای تمرکز بر نقش ذاتی خود برای رسیدگی به دعاوی حقوق رقابت، به سمت مقرره‌گذاری رفته است و به خیل عظیم مراجع مقرره گذار در کشور اضافه شده و هر روز شاهد صدور دستورالعمل جدید از این شورا هستیم.

او ادامه می‌دهد: دعاوی حقوق رقابت به طور کل در کشور ما در حوزه استارت‌آپی و کسب و کارهای اقتصاد دیجیتال کمتر شناخته شده‌اند و به خاطر ماهیت میان رشته‌ای آن و به تعبیری نیاز طرح این شکایات به تحلیل اقتصادی -حقوقی پیچیده‌تر هستند. به همین خاطر طرح این دعاوی کمتر مورد استقبال صاحبان کسب و کارها قرار گرفته است.

انصاری به موضوع مهم «نا آشنا بودن کسب وکارها به اختیارات گسترده شورای رقابت» برای کشف و برخورد با رویه‌های ضد رقابتی اشاره می‌کند و می‌گوید: برخی از شرکت‌‌ها که با رقبای انحصارطلب مواجه می‌شوند، نه تنها نمی‌دانند نهادی به نام شورای رقابت وجود دارد بلکه از اختیارات وسیع این شورا برای رسیدگی به شکایات هم اطلاعی ندارند، مثلا برخی کسب و کارها نمی‌دانند که با رای قاضی شورا کارشناسان مرکز می‌توانند از شرکت‌های طرف شکایت بازرسی کرده، از نهادهای مرتبط استعلام کنند و بدین ترتیب بسیاری از رویه‌های ضدرقابتی که انحصارطلب‌ها با ترفندهای جدید انجام می‌دهند همه در شورای رقابت قابل پیگیری و بررسی است.

او ادامه می‌دهد: اما به هر حال ما در تپسی اعتقاد داریم که نباید در برابر مسائل ضدرقابتی سکوت کرد. بارها هم از سال ۹۶ مشکلاتمان را با اسنپ در شورای رقابت مطرح کرده‌ایم، گاه موفق شده‌ایم و گاه موفق نشده‌ایم. اما این ابزار قانونی وجود دارد و توصیه من به همه کسب وکارها این است که در مقابل رفتارهای ضدرقابتی سکوت نکنند. متاسفانه دیدگاهی در کشور ما وجود دارد که شکایت کردن برای استیفای حقوق کاری عبث به شمار می‌رود اما شرکت‌ها باید بدانند این رفتار نشانه بلوغ یک اکوسیستم و بازیگران آن است چنانکه در تمام دنیا این رویه انجام می‌شود.

انصاری در خصوص طولانی بودن روند رسیدگی در شورای رقابت می‌گوید: شورای رقابت از یک طرف به لحاظ کمی، کارشناسان اندکی در اختیار دارد که پاسخگوی نیازها نیست‌ و از سوی دیگر رسیدگی به شکایات رقابتی شرکت‌ها در اولویت شورا قرار ندارد و به همین دلیل رسیدگی به شکایات عموما زمانبر می‌شود.
انصاری در خصوص تاثیر آرا شورای رقابت می گوید: مجازات‌های پیش‌بینی شده در قانون برای رویه‌های ضدرقابتی بازدارنده نیست. در کشورهای پیشرفته این جرائم به اندازه ای بازدارنده است که به جای اینکه شرکت‌های قربانی انحصار از ترفندهای جدید رقبای بزرگ‌تر در انحصار طلبی بترسند، این شرکت‌های بزرگ هستند که می‌دانند در صورت انجام رفتارهای ضدرقابتی با جرائم سنگینی روبرو می‌شوند و به همین خاطر ترجیح می‌دهند رفتاری عادلانه در بازار را پیش بگیرند.

حمید محمودزاده مدیرعامل دیدار که حالا با شرکت سپیدار به تفاهم رسیده‌اند در این باره می‌گوید: تجربه ما با سپیدار یکی از شرکت‌های زیرمجموعه همکاران سیستم به این شکل بود که ابتدا تلاش گردیم با گفت‌وگو مشکل را حل کنیم و این شرکت را از رفتارهای ضدرقابتی و انحصاری طلبی باز داریم. وقتی به نتیجه نرسیدیم شکایتمان را به سمت شورای رقابت و مطرح کردن با رسانه‌‌‌ها بردیم، اما خوشبختانه مجددا با مذاکرات و پیگیری‌های دوطرفه حالا به نتیجه دلخواهمان رسیده‌ایم.

محمودزاده به نقش رسانه‌ها در این‌گونه مسائل اشاره می‌کند و می‌گوید: من به شرکت‌های کوچک و بزرگ که درگیر رقبای انحصار طلب هستند توصیه می‌کنم از تریبون‌های مختلف و رسانه‌ها برای بیان مشکلاتشان استفاده کنند، برخی از کسب و کارها اصلا به شورای رقابت و وظایف آن آگاه نیستند در صورتی که با پیگیری و آگاهی به حقوقمان، می‌توانیم جلوی رقابت‌های غیرعادلانه را بگیریم.

محمد حسین امیری مدیرعامل وینداد که در جریان پرونده حقوقی دیدار و سپیدار بوده است هم با تایید صحبت‌های محمودزاده ادامه می‌دهد: به طور کل بسیاری از کارآفرین‌ها نسبت به موضوعات قانونی آگاهی کافی ندارند و از آنجا که ماهیت صنعت حقوقی، پیچیده است. شرکت‌ها هزینه‌های تیم حقوقی و گرفتن وکیل را سنگین ارزیابی می‌کنند و همین پاشنه آشیل خسارت‌های عمده‌تری به شرکت‌ها می‌شود.

طبق گفته او، با اینکه قوانین ما در بسیاری از نقاط به روزرسانی نشده اما همچنان معتقدم مشکل تنها از قانون نیست، مشکل از بی‌اطلاعی کسب و کارها از قوانین حقوقی و ندانستن حقوقشان ناشی می‌شود. بدیهی است که کسب و کارهای انحصار طلب هر روز از روش‌ها و ترفندهای تازه‌تری برای تفسیر قانون به نفع خودشان یا دور زدن قانون بهره می‌برند، اما به هر حال راه‌های زیادی برای اثبات رفتارهای ضد رقابتی وجود دارد. رای شورای رقابت کاملا لازم‌الاجراست و اگر با رسانه‌ای کردن و پیگیری اخبار هم همراه شود می‌تواند بسیار موثر باشد.

محمدمهدی جعفریان مدیرعامل مرکز مطالعات توسعه و رقابت می‌گوید: وظیفه ما در مرکز مطالعات توسعه و رقابت است که به شرکت‌ها در زمینه دعاوی رقابتی کمک کنیم. چون بسیاری از شرکت‌‌های حوزه دیجیتال یا آگاهی کافی نسبت به قوانین و حقوق رقابت ندارند یا از آنجا که دعوی رقابتی پیچیدگی‌های مخصوص به خود را دارد باید درکنار تحلیل حقوقی، تحلیل اقتصادی و اقتصادسنجی هم انجام شود، وکلای سنتی به خوبی به چالش‌های این حوزه مطلع نیستند. یکی از نکات مهم در این بحث آگاهی تیم‌های مدیریتی و حقوقی شرکت‌ها نسبت به رویه‌های ضدرقابتی و امکانات و دسترسی‌‌های شورای رقابت است. رای این نهاد بازدارنده است، چراکه قاضی آن را امضا می‌کند و طبق قانون اختیارات قابل توجهی به آن داده شده است؛ به همین دلیل شورای رقابت امکانات زیادی را برای تحت فشار قراردادن شرکت‌های انحصار طلب دارد.

جعفریان به اهمیت لایحه در شورای رقابت هم اشاره می‌کند و می‌گوید: شرکت‌ها باید ادله قابل استناد جمع‌آوری کنند و هر قدر بتوانند این فرآیند را مستند‌تر ارائه دهند موفق‌تر خواهند بود. همچنین هرچقدر این لایحه از جهت استدلال‌های حقوقی و اثبات‌های اقتصادی قوی‌تر باشد هم احتمال موفقیت بالاتر می‌رود و هم زمان رسیدگی به پرونده کاهش می‌یابد. این نکته مهم هم در ماه‌های اخیر اتفاق افتاده که شورای رقابت، برای حوزه اقتصاد دیجیتال یک کارگروه ویژه تشکیل داده تا سرعت رسیدگی به دعاوی این حوزه بیشتر شود.

او ادامه می‌دهد: درست است که رفتارهای انحصاری هر روز پیچیده‌تر می‌شود اما بیش از سی مورد در قانون آمده است و بسیاری از این رفتارهای جدید نیز در این سرفصل‌ها جای می‌گیرند که شرکت‌ها با اطلاع از آنها می‌توانند شکایت خود را به شورای رقابت ببرند.

او به نقش فرهنگسازی در این باره هم می‌پردازد و توضیح می‌دهد: شرکت‌ها باید به حقوق خود آگاه باشند و دانستن مصادیق ضد رقابتی را بخش مهمی از وظایف خود بدانند، از سوی دیگر رسانه‌‌ها نیز باید در تقبیح انحصارگری، شرکت‌ها را همراهی کنند و در این زمینه اطلاع‌رسانی‌های کافی را انجام دهند.

علیرضا خدابخش هم‌بنیان‌گذار شرکت «قاصدک رسانه کاسپین» که چند سالی است با استارت‌آپ‌ قاصدک فود در زمینه سفارش اینترنتی غذا فعالیت می‌کنند در این زمینه که چرا تا کنون از اسنپ‌فود بابت رفتارهای انحصارطلبانه شکایت نکرده‌اند می‌گوید: مذاکراتی را با چند وکیل دنبال کردیم اما نه تنها هزینه‌های آن برای ما و بسیاری از کسب و کارهای سایز متوسط و کوچک سنگین است بلکه شکایت نکردنمان دلایل دیگری هم دارد.

او ادامه می‌دهد: اصلا رای شورای رقابت را هم گرفتیم، هر چند به این بخش هم امیدوار نیستیم چراکه مدیران اسنپ همین حالا هم در ظاهر می گویند به دنبال انحصار نیستند، اما عملکرد آنها بیانگر چیز دیگری است و اینکه اسنپ‌فود هر بار با ترفندهای جدید رستوران‌ها را تطمیع می‌کند. مثلا در گذشته اسنپ‌فود موارد انحصارطلبانه را از طریق جریمه رستوران‌ها و سایر واحدهای صنفی در قرارداد با آنها ذکر می‌کرد، اما حالا بدون اینکه اسناد کتبی از خود به جای بگذارد از طریق مذاکره‌های تلفنی با رستوران‌ها کار خود را پیش می‌برد.

او می‌گوید: مسئله دیگر آن است که تعداد زیادی از رستوران‌ها از اسنپ می‌ترسند و در واقع دچار «سندرم اسنپ‌هراسی» شده‌اند. به این معنی که آنقدر انحصار، قدرتِ اسنپ‌فود را زیاد کرده که اگر رای هم بیاوریم، رستوران‌ها از ترس اینکه بازار اسنپ‌فود را از دست بدهند تمایلی به همکاری با بازیگران جدید ندارند و ما توان مالی و فکری کافی برای ترفندهایی که در اسنپ هر روز تغییر می‌کند را نداریم. در صورتی که این رفتارها مصداق بارز رفتارهای ضدرقابتی است و شورای رقابت باید مثل سازمان تعزیرات با گزارش به این مسائل رسیدگی کند، نه اینکه ما برای اثبات مشکلاتمان درگیر هزینه‌های سنگین شویم.

سیاوش گودرزی مدیرروابط عمومی هلدینگ حصین که طاقچه یکی از محصولات این شرکت است هم درباره انحصار طلبی در بازار کتاب آنلاین می‌گوید: وجود قراردادهای انحصاری در بازار کتاب دیجیتال، از ابتدای شکل‌گیری آن، باعث اشکالاتی در توسعه و رقابت این بازار شده است. درواقع، شکل‌گیری این بازار با واردشدن بعضی افراد شناخته‌شده بازار سنتی کتاب به فضای دیجیتال همراه بود. آشنایی این افراد با بعضی ناشران سرشناس که گردش‌های مالی قابل‌توجهی در بازار کتاب دارند باعث شد آن ناشران قراردادهایی را بپذیرند که برطبق آن، گاه تا پنج سال نمی‌توانستند با پلتفرم‌های دیگر همکاری کنند.
همین مسائل کار ما را در طاقچه برای تأمین محتوا، جذب کاربر و بازاریابی پیچیده‌تر کرد و اگر وجود انحصار در بازار نبود، هزینه‌های پنهان و آشکار کمتری بر طاقچه و پلتفرم‌های دیگر، تحمیل می‌شد.

گودرزی درباره اینکه چرا بسیاری از شرکت‌ها در مقابل رفتارهای انحصاری سکوت می‌کنند و شکایت خود را به شورای رقابت نمی‌برند، می‌گوید: در سال‌های گذشته، طولانی و فرسایشی بودن روند رسیدگی و نگرانی از بی‌نتیجه ماندن شکایت، احتمالاً از دلایل مهمی بوده که شرکت‌ها نسبت به این حق‌خواهی دلسرد شده‌اند. ما حدود دوسال‌ونیم پیش شکایت خود را در مرکز ملی رقابت ثبت کردیم و اخیرا توانستیم رای بدوی شورا را به نفع شاکیان بگیریم. خوشبختانه در این مدت طاقچه توانست رشد خوبی بکند ولی با هزینه‌های گزافی که می‌توانست بر طاقچه تحمیل نشود.